- 5/10/2025
Category
📚
LearningTranscript
00:00Cesarstwo Rzymskie
00:30Cesarstwo zajmowało powierzchnię 6 milionów kilometrów kwadratowych na trzech kontynentach, od Brytanii na północy po Egipt na południu.
00:39Trudno uwierzyć, że wszystko zaczęło się od jednego miasta.
00:47Nazywam się Darius Aria, jestem archeologiem.
00:50W tej serii odkryjemy wspaniałe budowle, piękne krajobrazy, strategiczną organizację, prowincję i zasoby Rzymu.
00:58Prześledzimy powstanie miasta i rozwój kolejnych stolic, by zrozumieć wpływ Rzymu na resztę Imperium.
01:10W dzisiejszym odcinku wybierzemy się na Bliski Wschód, do Jordanii, gdzie znajdowała się burzliwa wschodnia flanka Imperium, oraz Petra, różowe miasto, stolica Nabatejczyków.
01:24Rzym. Początki Imperium.
01:28Rzym na Bliskim Wschodzie.
01:31Z Jabal Al Kala, czyli Cytadeli, położonej prawie 850 metrów nad poziomem morza, rozciąga się wspaniały widok na Amman, stolicy Jordanii.
01:58W III wieku przed naszą erą miasto noszące nazwy Filadelfia stanowiło prężnie rozwijający się ośrodek państwa Ptolemyuszy.
02:12Następnie znalazło się pod władzą Nabatejczyków, tajemniczych arabskich koczowników, którzy założyli miasto Petra i przez tysiące lat żyli z obsługi szlaków karawan, handlu, przyprawami i rolnictwa.
02:25W czasach rzymskich miasto cieszyło się szczególnie uprzywilejowaną pozycją w regionie.
02:32Cechowało je bogactwo i prestiż.
02:36Z Cytadeli usytuowanej w łatwym do obrony miejscu rozciąga się wspaniały widok na bizantyński kościół,
02:42pałac Umayjadów z VIII wieku naszej ery oraz XII-wieczną wieżę strażniczą Ayubidów.
02:52To kolejne warstwy historii.
02:58Amman założono na siedmiu wzgórzach, ale dziś sięga znacznie dalej.
03:05Z tutejszego Akropolu, czyli Cytadeli, rozciąga się imponujący widok na miasto.
03:12Było to miejsce umocnione już w epoce brązu, ale dziś dominują tu ruiny rzymskiej świątyni
03:19zbudowanej na podstawie opowierzchni połowy boiska piłkarskiego.
03:25Trzone jej 14-metrowych kolumn ważyły po 11 ton.
03:30Świątynia górowała nad poniższym forum.
03:35Lokalizacja Akropolu w Ammanie ze świątynią wznoszącą się ponad miastem
03:45przypomina Rzym z jego wspaniałymi widokami z Kapitolu.
03:56Reprezentuje apogeum rzymskiego panowania nad Jordanią w II wieku naszej ery.
04:05Oto grecka inskrypcja autorstwa Geminiusza Marcianusa, gubernatora
04:15prowincji Arabia Petrea, gdy rzymska Filadelfia przeżywała największy rozkwit.
04:21Jego życiorys odzwierciedla rozmiary imperium.
04:28Urodził się w mieście Cirita w obecnej Algierii.
04:31Trafił do Rzymu jako homonowus, senator w pierwszym pokoleniu.
04:35W ramach ścieżki awansów, kursus honorum piastował różne urzędy.
04:43Odznaczył się jako dowódca w wojnie partyjskiej za czasów Marka Aureliusza.
04:49Karierę zakończył jako gubernator tutejszej prowincji, a następnie prowincji Azja,
04:54która obejmowała zachodnią Turcję.
04:56Ufundował tę świątynię w szczytowym okresie rzymskich wpływów w tym regionie.
05:06Gdy rzymskie obywatelstwo miało ogromną wagę,
05:11Rzym dominował gospodarczo i politycznie.
05:15Nic jednak nie trwa wiecznie.
05:16Świątynia popadła w ruinę, a następnie stała się źródłem budulca.
05:20Cytadela dalej odgrywała ważną rolę.
05:30Za czasów chrześcijańskich powstał tu bizantyński kościół,
05:35a w VIII wieku obszerny pałac Umayjadów.
05:39Dynastia Umayjadów panowała w latach 661-750,
05:44nad ziemiami od Persji przez bliski wschód,
05:48Afrykę Północną po Hiszpanię.
05:50Było to jedno z największych imperiów w dziejach.
06:02Wędruję gwarnymi ulicami nowoczesnej stolicy,
06:06w której przeciętny wiek mieszkańców wynosi zaledwie 24 lata.
06:12Idę w kierunku nie tylko starego miasta z wielkim meczetem Husseiniego
06:16z 1932 roku,
06:19ale również w kierunku starożytnego centrum Filadelfii,
06:23gdzie przetrwały budowle z czasów rzymskich,
06:26wplecione w tkankę współczesnego miasta.
06:29Tu, w II wieku naszej ery, biło serce starożytnej Filadelfii.
06:50Już w epoce hellenistycznej był to ważny ośrodek,
06:53ale prawdziwie rozkwidł pod rzymskim panowaniem.
06:58Wszystko zaczęło się od Pompejusza Wielkiego,
07:00który podbił Syrię i resztę Lewantów w 1963 roku p.n.e.
07:04Miasto położone na szlaku karawan idącym z północy na półwysep arabski
07:10zyskało na znaczeniu.
07:12Stało się ważnym przystankiem na tym szlaku.
07:19To, co pozostało, nadal robi wrażenie.
07:23Ten teatr wybudowano w stylu greckim na zboczu wzgórza,
07:26w przeciwieństwie do rzymskich, które były zazwyczaj wolnostojące.
07:30Front, scena i scena są doskonale zachowane.
07:33Teatr zbudowany za stosunkowo spokojnych rządów cesarza Antoniusza Piusa
07:39mieścił sześć tysięcy widzów i jest używany do dzisiaj.
07:43Znajduję się w Odeonie, sali koncertowej tuż obok Forum.
08:05Wygląda jak teatr, ale jest mniejszy.
08:07Odbywały się tu koncerty, debaty i odczyty.
08:14Posiadał drewniany dach, poprawiający akustykę oraz dający poczucie prywatności.
08:21Odeon mieścił pięciuset widzów.
08:24Zachował się w niemal nienaruszonym stanie.
08:27Starożytna Filadelfia stanowiła bogatą miejską społeczność,
08:39mającą do dyspozycji imponujące publiczne gmachy.
08:43Tuż za rogiem mamy współczesny aman z zabytkowym meczetem.
08:48Starożytne centrum miasta po dziś dzień tętni życiem.
08:52Udajemy się pięćdziesiąt kilometrów na północ do Dżaraszu,
09:01jednego z najlepiej zachowanych miast z czasów rzymskich,
09:05zwanego blisko wschodnimi Pompejami.
09:09Podobnie jak Filadelfia, starożytna Graza należała do rozkwitającego w czasach rzymskich Dekapolu.
09:15Było to dziesięć miast związanych językiem, religią i kulturą helenistyczną.
09:22Ich listy czasem się różnią, ale zalicza się do nich miasta we współczesnym Izraelu,
09:27Syrii i Jordanii, Graze, Scytopolis, Hipos, Gedare, Ele, Filadelfie,
09:33Kapitolie, Kanate, Rafane i Damaszek.
09:36O te założone głównie w III i II wieku przed naszą erą przez Greków miasta
09:44wspierali się Ptolemeusze, Seleucydzi, Nabatejczycy i Judejczycy.
09:51W 63 roku przed naszą erą Pompejusz Wielki dokonał ich reorganizacji i nadał im autonomię.
09:58Miasta łączyły w sobie kulturę helenistycznych Greków, Żydów, Nabatejczyków, Aramejczyków i Rzymian.
10:09Dostatek zawdzięczały bogactwom naturalnym, żyznej ziemi, produkcji rolnej,
10:13dostępności wody oraz lokalizacji.
10:16Przebiegały przez nie główne szlaki, którymi karawany wiodły cenne towary
10:20z Półwyspu Arabskiego i Dalekiego Wschodu.
10:23Na granicy Garazy wita nas wspaniała, w dużej mierze zrekonstruowana brama.
10:33To łuk wzniesiony na cześć cesarza Hadriana w latach 129-130
10:39podczas jego pobytu w mieście.
10:43Niestrudzony Hadrian spędził znaczną część swojego panowania poza Rzymem
10:48w prowincjach, gdzie wysłuchiwał obywateli oraz chronił i udoskonalał imperium.
10:53Spędził tu zimę na przełomie 129 i 130 roku.
10:59Ten łuk naśladuje wspaniałe łuki triumfalne Rzymu,
11:03Tytusa i Septymiusza Severa.
11:05Na tym miejscu, zamieszkanym już w Neolicie, Aleksander Wielki osiedlił swoich weteranów.
11:18W II wieku przed naszą erą założone na nowo miasto nazwano Antiochią nad Chyrozoraos,
11:25czyli Złotą Rzeką.
11:27Zachodnia strona była położona na serii tarasów.
11:30Publiczne budowle wzniesiono wzdłuż rzeki, przez którą przerzucono dwa, może nawet cztery mosty.
11:38Na bardziej płaskiej, wschodniej stronie znajdowały się wielkie termy i prawdopodobnie dzielnica mieszkalna.
11:46Mury długie na ponad cztery kilometry, wzniesione między I a III wiekiem naszej ery,
11:52otoczyły 80-hektarowe miasto.
11:56Jego poszczególne części łączyły kolumnady i place oraz seria łuków i monumentalnych fontan,
12:03które po dziś dzień zapierają dech w piersiach.
12:06Nekropolia poza murami została zrównana z ziemią pod budowę cyrku do wyścigów rydwanów.
12:15Mamy tu jedne z najlepiej zachowanych karceres, czyli bram startowych.
12:24Widownia mieściła do 15 tysięcy widzów.
12:27Jej część zachowała się do dziś.
12:29To najmniejszy ze znanych antycznych cyrków.
12:33Przy długości 265 metrów nie może równać się z 600-metrowym Circus Maximus w Rzymie.
12:40Niemniej jednak posiadanie hipodromu świadczyło o zamożności i znaczeniu miasta.
12:47Była to rzadkość na greckim wschodzie.
12:50Po minięciu grobowców, sklepów oraz bizantyńskiego kościoła
13:01docieramy do masywnych murów i monumentalnej południowej bramy.
13:07Za nią rozciąga się jeden z cudów starożytnej rzymskiej urbanistyki.
13:11Owalne Forum w Dżarasz stanowi wspaniałą przestrzeń architektoniczną.
13:24Otaczają nas oryginalne kolumny.
13:26To plac, który łączył wszystkie części miasta.
13:31Wita nas po przejściu przez bramę.
13:34Kieruje nas ku sanktuarium Zeusa oraz ku wielkiemu teatrowi.
13:37Zaprasza na Cardo, główną, elegancką aleję biegnącą przez miasto.
13:48Stoimy na oryginalnym bruku.
13:51To perła architektury.
13:53Daje pojęcie o dawnej wspaniałości tego miasta.
13:56To jest to, co wspaniałe to było.
14:07Wielka świątynia Zeusa z czasów rzymskich góruje nad Owalnym Forum.
14:20Wita wchodzących do miasta.
14:23To rodzaj akropolu.
14:25Tuż obok znajduje się imponujący teatr.
14:27Było to jedno z dwóch głównych sanktuariów w Grazie.
14:31W czasach starożytnych Rzym był pełen zachwycających kolumnat.
14:48Wspierały portyki i prowadziły poprzez pole marsowe,
14:51form Romanum, fora cesarskie, aż do Koloseum.
14:56Już ich tam nie ma, ale zachowały się w Dżarasz.
14:59Główną aleję wciąż otaczają niezliczone kolumny.
15:17Świątynia patronki miasta Artemidy powstała później,
15:21za czasów dynastii Antoninów.
15:24To arcydzieło architektury stanowiło
15:26jedno z największych sanktuariów w Cesarstwie Rzymskim.
15:31Zgodnie z naturalną topografią miasta,
15:33również położone było na tarasach.
15:37Osiadało monumentalne schody
15:38i otoczoną kolumnami promenady.
15:42Dalej trapezoidalny plac
15:44rozciągał się przez rzekę
15:45ku wschodniemu brzegowi miasta.
15:48Dziedziniec świątyni miał rozmiary
15:50161 na 121 metrów.
15:53Kompleks, którego wszystkie zasadnicze elementy
15:56zachowały się do dziś,
15:58wciąż zachwyca.
16:05W czasach chrześcijańskich miasto przeszło
16:10radykalną transformację.
16:13Znaczna część budowli została przebudowana
16:16lub rozebrana,
16:17budulec przeznaczony na nowe konstrukcje.
16:20Powstało 20 kościołów
16:23i 3 kompleksy łaźni.
16:25Niektóre z tych gmachów były potężne,
16:27jak ta katedra w cieniu świątyni Artemidy.
16:32To nie jest przypadkowa lokalizacja.
16:34Poniżej świątyni Artemidy znajduje się
16:55wielka piła napędzana kołem wodnym.
17:00To doskonały sposób na wykorzystanie energii wody.
17:03Ta technologia pomagała wykorzystać budulec na nowo.
17:08Była efektywna i wydajna.
17:12Widzimy nacięcia wykonane tą piłą.
17:16Ten blok marmuru został porzucony,
17:18ale świadczy o precyzji wykonania
17:20oraz stosowaniu wielu ostrzy.
17:23To rzadki przypadek,
17:25że zachowało się coś takiego
17:26z czasów bizantyńskich,
17:28gdy Graza wciąż tętniła życiem.
17:41Na początku VII wieku
17:45miasto zostało zdestabilizowane
17:47i spustoszone przez perskich Sasanidów.
17:49W połowie VII wieku zajęli je muzułmanie.
17:54Powstał pierwszy meczet.
17:56W połowie VIII wieku
17:58nadeszło niszczycielskie trzęsienie ziemi.
18:00Miasto nigdy nie podniosło się z gruzów.
18:03Skurczyło się do rozmiarów małej wioski.
18:06W XII wieku powstał tu fort krzyżowców,
18:09wkrótce opuszczony.
18:10Potem wydobywano tu tylko kamień.
18:13Na początku XX wieku dzięki wykopaliskom
18:16Graza odkryto na nowo.
18:19Widzimy tylko jej fragment.
18:21Wschodnia połowa starożytnego miasta
18:23leży pod współczesnym Dżarasz.
18:37Jedziemy drogą królewską,
18:40zwaną w czasach rzymskich Viaregia.
18:43Był to główny szlak,
18:44w którym nabatejskie karawany
18:46zdążały z nadmorza czerwonego na północ
18:48do Syrii.
18:50Wiaząc kadzidło, mir, rebitumin
18:52i kość słoniową przeznaczone
18:54na rzymski rynek.
18:57Cesarz Trajan stworzył tu
18:58prowincję Arabia-Petrea
19:00i zbudował drogę via Trajana-Nowa.
19:03Nabatejczycy stracili kontrolę nad handlem
19:06wobec budowy nowych szlaków
19:08i nowych umocnień,
19:10czyli linii fortyfikacji
19:11Limes Arabicus,
19:13która przetrwała wieki.
19:19W okresie bizantyńskim
19:21droga królewska stała się
19:22ważnym szlakiem chrześcijańskich pielgrzymek
19:25do góry Nebo,
19:26gdzie zmarł i został pochowany
19:28żydowski prorok Mojżesz.
19:30Zbudowany przez Rzymian
19:38fort Kasr-Bashir
19:39stanowił część Limes Arabicus.
19:43Strzegł okolicy przed
19:44rabusiami i arabskimi najazdami.
19:48Była to granica
19:48pełna luk, gdzie liczyła się
19:51kontrola nad strategicznymi punktami.
19:53Znajdujemy się 80 km
19:55na południu od Ammanu
19:56na jałowym stepie położonym
19:58800 metrów nad poziomem morza.
20:02Fort jest usytuowany
20:04w strategicznym miejscu
20:05z widokiem na dolinę rzeki
20:072,5 km na północ.
20:09800 metrów na wschód
20:11znajduje się grzbiet
20:12z widokiem na pustynię,
20:14idealny na patrole konne.
20:18Był to mały fort
20:20z załogą stanowiącą
20:23połowę zwykłego oddziału
20:24Limitanei,
20:25czyli żołnierzy strzygących granic.
20:28Stacjonowało tu 60 ludzi
20:30i ich konie.
20:32To doskonale zachowana budowla.
20:34Inskrypcja nad bramą
20:35każe ją datować na lata
20:37293-306 naszej ery,
20:41czyli czasy Dioklecjana.
20:45Wzniesiony na planie
20:46zbliżonym do kwadratu
20:47fort ma wymiary 56 na 57 metrów.
20:49To typowe dla swoich czasów
20:53kastellum
20:54z wysuniętymi wieżami na rogach
20:56oraz po obu stronach bramy,
20:58z dziedzińcem otoczonym
21:00ze wszystkich stron przez koszary
21:02i stajnie.
21:03636 roku
21:14bitwa nad rzeką Jarmuk
21:16stosunkowo niedaleko stąd
21:18zakończyła rzymskie panowanie
21:20na Bliskim Wschodzie.
21:22Kolejni władcy budowali tu
21:24nowe linie umocnień
21:25służące obronie i komunikacji
21:27na znacznie większą skalę.
21:30Te twierdze wzniosł
21:40po pierwszej krucjacie
21:42król jerozolimski
21:43Baldwin I
21:44w 1115 roku.
21:47Ze względu na zaangażowanie
21:48w jego budowę króla
21:50zwano ją
21:50Crac de Montreal
21:51lub Mons Regalis.
21:56Miała bronić wschodnich granic
21:58królestwa jerozolimskiego
22:00oraz kontrolować
22:01ważny szlak z Egiptu
22:02do Syrii.
22:05Wzniesiono ją
22:06w strategicznym punkcie
22:07na izolowanym wzgórzu
22:09otoczonym żyzną równiną,
22:11co czyniło ją
22:12niemal niezdobytą.
22:16Niedaleko leży Petra,
22:18która wcześniej
22:18kontrolowała
22:19ten sam szlak handlowy.
22:21W 1187 roku
22:32Saladyn,
22:33sułtan z dynastii Ayyubidów,
22:36zaatakował i zdobył
22:37Jerozolimę.
22:39Następnie postanowił zająć
22:40tę strategicznie położoną twierdzę.
22:44Sądził, że dzięki machinom oblężniczym
22:46dokona tego szybko.
22:47Zamek opierał mu się
22:49przez dwa lata.
22:51Jego sekretem był
22:52sięgający stóp wzgórza
22:54tunel
22:54z 375 stopniami
22:57prowadzący do naturalnego źródła.
23:00Gdy zamek w końcu padł
23:02w 1189 roku,
23:06zakończyła się
23:06era krzyżowców
23:08Transjordanii.
23:08Te twierdze
23:23wznoszono dla kontroli
23:25i obrony,
23:26ale to nie jest
23:27cała historia tego regionu.
23:30Żeby odkryć inną twarz
23:31starożytnej Jordanii,
23:33udajmy się na południe,
23:34na pustynię,
23:35gdzie po dziś dzień
23:36zachowały się ślady
23:37miast nomadów.
23:38Nie ma na świecie
23:51drugiego takiego miasta
23:53jak Wadi-Iram.
23:55Po pierwsze dzięki
23:56tlenkom żelaza
23:57tutejszy piasek
23:58ma unikalną
23:59czerwoną barwę.
24:01Dlatego Wadi-Iram
24:02często odgrywa
24:03obce światy
24:04Marsa,
24:06Arrakis z Diony,
24:07pustynne planety
24:09z Gwiezdnych Wojen.
24:11Na naszej planecie
24:12nic nie może się
24:13równać
24:14z tym pięknym
24:15krajobrazem.
24:16Miejscowi nazywają
24:32Wadi-Iram
24:33również
24:33Wadi-Al-Kamar,
24:34czyli
24:35Doliną Księżyca.
24:37Ten obszar
24:38o powierzchni
24:39720 km2
24:41wpisano
24:43na listę
24:43światowego
24:44dziedzictwa ludzkości.
24:46Granitowe formacje
24:47zwietrzały piaskowce,
24:48kaniony,
24:49doliny,
24:49naturalne łuki,
24:50czerwone pustynie.
24:51Kojarzymy je
24:54z Lorensem z Arabii,
24:55który opisał
24:56swój udział
24:57w arabskiej rewolcie
24:58z lat
24:591917-1918.
25:04Ta masywna formacja
25:05zwana tu
25:06Jabal-Al-Mazmar
25:08na świecie znana jest
25:10jako
25:10siedem filarów
25:11mądrości.
25:12Na ścianach
25:26kanionów
25:27w Wadi-Iram
25:28wyryto
25:2825 tysięcy
25:29petroglifów.
25:34Inskrypcje
25:34po nabatejsku,
25:36tamudyjsku
25:37i arabsku
25:38dokumentują
25:39życie
25:39wspólnot
25:40pasterzy
25:41i przewodników
25:42w karawan.
25:43Wadi-Iram
25:44jest pełne
25:45historii.
25:47Znajdują się
25:47tu 154
25:49stanowiska
25:49archeologiczne,
25:50w tym
25:50nabatejska
25:51świątynia.
25:53Udokumentowano
25:5412 tysięcy
25:55lat osadnictwa.
25:58Wiele
25:58inskrypcji
25:59pochodzi
25:59z okresu
26:00potęgi
26:01nabatejczyków
26:01między
26:02II wiekiem
26:03przed naszą erą
26:04a I
26:05naszej ery.
26:12bogata i barwna
26:36historia Jordanii
26:37została zapisana
26:38na tych ścianach,
26:39pomiędzy którymi
26:40szlak i karawan
26:41biegły przez
26:43nieziemski
26:44krajobraz.
26:46Zarówno
26:46przed, jak i
26:47po Rzymianach
26:48ludzie usiłowali
26:49zapanować nad tym
26:51trudnym terenem,
26:52tworząc trakty,
26:53potężne miasta
26:53czy pustynne
26:54twierdzy.
26:55eksplorując
26:57naturalny
26:58krajobraz
26:58Wadi Ram
26:59będącego
27:00niegdyś częścią
27:00Cesarstwa Rzymskiego
27:02odkrywamy
27:02wyjątkowość
27:03tego zakątka,
27:05którego starożytna
27:06przeszłość
27:06wciąż
27:07nie została
27:08do końca
27:08zbadana.
27:09Przenieśmy się
27:27250 kilometrów
27:28na południowy
27:29zachód
27:29do Petry,
27:31różowego miasta,
27:32stolicy
27:33Nabatejczyków.
27:34Kim byli
27:43Nabatejczycy?
27:45Wiele mówią nam
27:46ich grobowcy,
27:47na przykład ten
27:48zwany
27:48grobowcem
27:49obelisków.
27:51Świadczą o związkach
27:53z innymi
27:53cywilizacjami,
27:54w tym egipską.
27:59Ich pismo
28:01wywodziło się
28:02z alfabetu
28:02aramejskiego.
28:04Stosowali
28:04rodzaj kursywy,
28:05z której
28:06wykształciło się
28:07pismo arabskie.
28:09Ich język
28:10opierał się
28:10na odmianie
28:11arabskiego,
28:11a sami
28:12Nabatejczycy
28:13pochodzili
28:14z pustyń
28:14Arabii.
28:19Dwujęzyczna
28:19inskrypcja
28:20po nabatejsku
28:21i grecku
28:21głosi
28:22Oto grób
28:23Abdmanka,
28:24syna
28:25Akajusa,
28:26dla niego
28:26i jego dzieci.
28:28Grobowiec jest
28:29datowany na okres
28:30między I wiekiem
28:31przed naszą erą
28:32a I wiekiem
28:33naszej ery.
28:34Świat nabatejski
28:36był wielokulturowy.
28:38Sztuka,
28:38architektura
28:39i religia
28:40podlegały wpływom
28:41innych ludów
28:42i imperiów,
28:43także rzymskiego.
28:47Nabatejczycy
28:49pozostawili
28:50wspaniałe skarby
28:51architektury,
28:52w tym grobowce
28:53różnych rodzajów,
28:54pylonowe,
28:55typu Hegra
28:56ze schodkowym
28:57krenelarzem,
28:59łukowe i klasyczne,
29:00z detalami lokalnymi,
29:02ale również greckimi,
29:03egipskimi
29:04i mezopotamskimi.
29:10Ci nomadzi z Arabii
29:12przyjęli kontrolę
29:13nad znaczną częścią
29:14okolic Doliny Jordanu.
29:16Ich wpływy sięgały
29:18od Syrii na północy
29:19do północnej Arabii
29:20na południu.
29:22Mieli kontakt
29:23z wieloma państwami
29:24od Mezopotamii
29:25po Jerozolimę.
29:26Ocząstkowo
29:27trudnili się
29:28rabunkiem,
29:29nękali karawany
29:30wędrujące
29:30odwiecznym szlakiem
29:31z Egiptu
29:32do Syrii.
29:35Do kradzionych
29:37i odsprzedawanych
29:38przez nich dóbr
29:40należały
29:40kadzidło i mirra
29:42wykorzystywane
29:43w religijnych obrzędach
29:44bitumin z Egiptu
29:46i jedwab
29:46wieziony
29:47jedwabnym szlakiem
29:48z Chin.
29:49Doskonale znali
29:50pustynię
29:50i jej ukryte przejścia.
29:53Wykorzystywali
29:53wielbłądy
29:54i mieli
29:55tajne cysterny
29:56z wodą.
30:03Od północy
30:06i od południa
30:06wjedzie do Petry
30:07wiele dróg,
30:09ale najsławniejsza
30:10jest ta od wschodu,
30:11którą trudno
30:12dostrzec z zewnątrz.
30:14Nazywa się
30:15Asik,
30:16czyli Szyt.
30:18Wije się
30:18przez półtora kilometra.
30:21Ten wąwóz
30:21powstał
30:22w wyniku
30:23przesunięcia się
30:23płyt tektonicznych,
30:25a wygładziły go
30:26wody potoku
30:26Wadi i Musa.
30:29Wzdłuż całej drogi
30:30widzimy nisze
30:32z bezkształtnymi figurami
30:33zwanymi betylami.
30:35Była to więc
30:36również droga
30:37procesyjna,
30:38nie tylko handlowa.
30:40Idąc Asik,
30:41przypominam sobie
30:42przechadzkę
30:43Via Pia,
30:44jedną z najdłuższych
30:45rzymskich dróg,
30:46którą wiódł
30:47szlak handlowy.
30:48Przy niej
30:49również wznoszą się
30:51pomniki i grobowce,
30:52upamiętniające
30:53wybitne postacie
30:55swoich czasów.
30:58Droga przez Asik
30:59nie zmieniła się
31:00od tysięcy lat.
31:02W niektórych miejscach
31:03jest wąska
31:04na zaledwie kilka metrów,
31:05w innych
31:06całkiem szeroka.
31:08Nad głową
31:09zawsze wznoszą się
31:10strome zbocze.
31:11Co tu się działo
31:12w starożytności,
31:13pokazuje to
31:13ta płaskorzeźba.
31:14Widzimy
31:16poganiacza
31:17wielbłądów
31:17oraz kilka
31:18obładowanych
31:19dromaderów.
31:20Przechodziły tędy
31:21setki wielbłądów
31:22niosących
31:23do Petry Mir,
31:24Kadzidło
31:24i inne towary.
31:36Sekretem
31:37długowieczności
31:38nabatejskiego miasta
31:39była woda.
31:41Zimą
31:42wezbraną wodę
31:42spiętrzano
31:43dzięki zaporom
31:44i przechowywano
31:45w cysternach
31:46wykutych w skalę.
31:48Te metody
31:49nabatejczycy
31:49stosowali
31:50na całym
31:51terytorium.
31:52Tylko oni
31:53znali
31:53lokalizację
31:54ukrytych
31:54zbiorników.
31:57Ogromna
31:58cysterna
31:59wykuta
32:01ręcznie
32:01mieściła
32:02ogromne
32:03ilości
32:03wody.
32:04Tak
32:05nabatejczycy
32:06podbili
32:07pustynię.
32:14Jestem
32:17u końca
32:20as-sik.
32:21Po to właśnie
32:22przybywamy
32:23do Petry,
32:23żeby doświadczyć
32:24tego cudu.
32:31Wąskie przejście
32:34nagle otwiera się
32:35na naturalny
32:35dziedziniec
32:36i wspaniałą
32:37fasadę
32:38wykutą
32:38w litym
32:39piaskowcu,
32:40zachowaną
32:41w niemal
32:42nienaruszonym stanie,
32:43wysoką na 40 metrów.
32:46To
32:47Al-Hazna,
32:48zwana
32:48skarbcem
32:49faraona
32:49zgodnie
32:50z beduińską
32:51legendą
32:51o ukrytym
32:52tu skarbie
32:53dawnego
32:53władcy
32:54Egiptu.
32:58Sposobem
32:58na znalezienie
32:59złota ma być
33:00celny strzał
33:01we właściwe miejsce,
33:03stąd
33:04liczne
33:04ślady
33:04kul.
33:13Nie był to
33:13jednak
33:13skarbiec,
33:14ale świątynia,
33:15królewski
33:16grobowiec
33:16lub
33:17pamiątkowe
33:18mauzoleum.
33:20Nie jesteśmy
33:20pewni.
33:24W środku
33:26wykuto
33:26trzy
33:26wielkie
33:27pomieszczenia
33:28na potrzeby
33:28publicznego
33:29lub
33:29prywatnego
33:30kultu.
33:32Poniżej
33:33znaleziono
33:34groby datowane
33:35na 50.
33:36rok
33:36przed naszą
33:36erą,
33:37najstarsze
33:38znane groby
33:39w Petrze.
33:40Najnowsze
33:41pochodzą
33:41ze 130
33:42roku
33:43naszej ery.
33:45W tak
33:45krótkim
33:45czasie
33:46zbudowano
33:46tak wiele.
33:48To dowód
33:48wielkiej
33:49zamożności
33:49Petry
33:50oraz
33:50artystycznej
33:51brawury
33:51tutejszych
33:52rzemieślników
33:53i architektów.
34:01Znaczna
34:02część
34:02zdobień
34:03ma charakter
34:03funeralny.
34:05Dolna
34:05część
34:06fasady
34:06przypomina
34:07typową
34:07fasadę
34:08świątynną,
34:09której strzegą
34:09dwa
34:09posągi
34:10dioskurów,
34:11zaczerpnięte
34:12z greckiej
34:13mitologii.
34:14Fronton
34:15jest przedzielony
34:15tolosem,
34:17przypominającym
34:18świątynkę
34:19elementem.
34:20Fronton
34:20zdobią
34:21postacie
34:21amazonek
34:22i skrzydlatych
34:23Nike.
34:25Kobieta
34:25z rogiem
34:26obfitości
34:26to prawdopodobnie
34:27Izyda
34:28lub Tyche.
34:30Obie
34:30utożsamiano
34:31z nabatejską
34:31boginią
34:32Al-Uzą.
34:34Fronton
34:34wieńczą
34:35figury
34:35orłów.
34:36Wzniesienie
34:37budowli
34:37musiał
34:38zlecić
34:38któryś
34:39z królów,
34:39ale brak
34:40inskrypcji
34:41uniemożliwia
34:42ustalenie
34:42jego tożsamości.
34:45Uczeni
34:45często
34:46przypisują ją
34:47Aretasowi
34:48czwartemu,
34:49budowniczemu
34:50wielu
34:51tutejszych
34:51monumentów.
34:52Gdy opuszczamy
35:03naturalny
35:03dziedziniec
35:04skarbca,
35:05naszym oczom
35:06ukazuje się
35:07miasto.
35:09Otwarta przestrzeń
35:10poszerza się
35:11odsłaniając
35:12100 hektarów
35:13terenu
35:13ograniczonego
35:15obronnym
35:15murem
35:16skalistych gór.
35:18U szczytu
35:18potęgi
35:19miasto
35:19obecnie
35:20wpisane
35:20na listę
35:21dziedzictwa
35:21UNESCO
35:22liczyło
35:2320 tysięcy
35:24mieszkańców.
35:25Otaczały go
35:26satelickie osady
35:27rozciągnięte
35:28na obszarze
35:28ponad
35:29250
35:29kilometrów
35:30kwadratowych.
35:31Nie jesteśmy
35:34pewni, którzy
35:35królowie
35:36wznieśli
35:36poszczególne
35:37gmachy.
35:39Z pism
35:39i nielicznych
35:40inskrypcji
35:41poznajemy
35:42imiona
35:42najwybitniejszych
35:43jak Areta
35:44z czwarty,
35:45największy
35:45budowniczy
35:46Petry.
35:47Panował
35:47za czasów
35:48Oktawiana
35:49Augusta
35:49i Tyberiusza.
35:51Królowie
35:51władali
35:52Petrą
35:52przez 275
35:54lat,
35:54aż do
35:55wchłonięcia
35:55państwa
35:56przez
35:56Cesarstwo
35:57Rzymskie
35:57na początku
35:58II
35:58wieku
35:59naszej
35:59ery.
36:01Pozostawili
36:05po sobie
36:05imponujące
36:06dzieła sztuki
36:07i architektury
36:07podobne do
36:08greckich
36:09i rzymskich,
36:10ale posiadające
36:11unikalny
36:12nabatejski
36:12charakter.
36:13Każdy
36:14centymetr
36:15tych klifów
36:16zdają się
36:17wypełniać
36:17rzeźbione
36:18grobowce.
36:20Udokumentowano
36:21ich ponad
36:21600.
36:22Okalają
36:23główną
36:24Dolinę
36:24Petry.
36:29Wszystkie
36:30obiekty
36:31w centrum
36:31miasta
36:32stały
36:32wzdłuż
36:33tej
36:33drogi.
36:34Potężne
36:35sanktuaria,
36:36targowiska
36:36i sklepy,
36:37a nawet
36:38ogrody,
36:39które mogły
36:39istnieć
36:40dzięki
36:40nabatejskiemu
36:41systemowi
36:42nawadniającemu.
36:44Pod tym
36:45wszystkim
36:45są
36:46pozostałości
36:47wcześniejszej
36:47dzielnicy
36:48mieszkalnej,
36:49którą
36:49wyburzono,
36:50żeby zbudować
36:50te arterie
36:51za czasów
36:52Aretasa IV.
36:55Gdy
36:55przejdziemy
36:57przez łuk
36:57triumfalny
36:58wzniesiony
36:58przez
36:59Rzymian,
36:59znajdziemy się
37:00w Termenosie,
37:02świętym
37:03dystrykcie
37:04z jego
37:04kaplicami
37:05i gigantyczną
37:06świątynią.
37:07Oto
37:17najbardziej
37:17imponująca
37:19z zachowanych
37:19w Petrze
37:20świątyń
37:20zwana
37:20przez
37:21miejscowych
37:21Kazrbin
37:22Firaun,
37:24czyli
37:25pałacem
37:25córki
37:26Faraona.
37:27W rzeczywistości
37:28z inskrypcji
37:29dowiadujemy się,
37:29że była to
37:30świątynia
37:30Afrodyty
37:31i Zeusa,
37:32a raczej
37:33ich
37:33nabatejskich
37:34odpowiedników
37:34Duszary
37:35i Al-Uzza.
37:38To element
37:39wielkiego
37:41kompleksu
37:41wielu świątyń
37:42i kaplic.
37:44Ta przyciąga
37:45najwięcej uwagi,
37:46bo jest
37:47najlepiej
37:47zachowana.
37:51Zbudowano ją
37:52z bloków
37:53kamienia
37:53wydobywanego
37:54na miejscu.
37:57Świątynia
37:58była długa
37:59i szeroka
37:59na ponad
38:0030 metrów
38:01o zbliżonej
38:01do tych
38:02wymiarów
38:02wysokości.
38:03To dowodzi
38:05jej znaczenia
38:05podobnie jak
38:06gigantyczny
38:07ołtarz.
38:09Na ścianach
38:10wciąż
38:11można
38:11wyróżnić
38:12detale
38:13niegdyś
38:13bardzo bogate
38:14i wielobarwne.
38:17W czasach
38:18rzymskich
38:18świątynia
38:19zyskała
38:20nawet
38:20marmurowe
38:21schody
38:21i marmurowy
38:22wystrój.
38:25Ten
38:25kompleks
38:28świątynny
38:29zapewne
38:29z czasów
38:30Aretasa IV
38:31funkcjonował
38:32przez długi
38:33czas.
38:46W czasach
38:49rzymskich
38:50zmienił się
38:50przebieg
38:51dróg
38:51morskich,
38:52więc niektóre
38:52szlaki
38:53karawan
38:53przesunęły się
38:54na północ.
38:55Miało to
38:56wywrzeć
38:56ogromny
38:57wpływ
38:57na życie
38:58i kulturę
38:58navatejczyków,
38:59ale jeszcze
38:59przez jakiś czas
39:00Petra
39:01dalej się
39:01rozwijało.
39:02Pod koniec
39:04III wieku
39:05nie znajdujemy
39:05już
39:06inskrypcji
39:06po nabatejsku.
39:08Dominuje
39:08Greka.
39:09W IV wieku
39:10miasto
39:10staje się
39:11chrześcijańskie,
39:12podobnie jak
39:13reszta
39:13imperium.
39:15Nie odbija się
39:16to jednak
39:16na gospodarce.
39:18Kultura
39:19chrześcijańska
39:20kwitnie.
39:23Oto
39:25kościół
39:25bizantyński
39:26zbudowany
39:26w latach
39:27450-600.
39:29Następnie
39:30zniszczony
39:30zniszczony
39:30przez pożar
39:31zachowały się
39:32w nim
39:32piękne mozaiki.
39:34To dowód,
39:35że Petra
39:35wciąż była
39:36bogata.
39:37Dopiero
39:37po nadejściu
39:38islamu
39:39została opuszczona.
39:41Przez krótki czas
39:42na wzgórzu
39:42Al-Habis,
39:43wznoszącym się
39:44nad centrum miasta,
39:45istniał fort
39:46krzyżowców,
39:47ale potem
39:48wszyscy
39:49poza miejscowymi
39:49koczownikami
39:50zapomnieli
39:51o Petrze.
39:55Dopiero
39:56w XIX wieku
39:57Europejczycy
39:58odkryli
39:58Petrę
39:59na nowo.
40:01Szwajcarski
40:01podróżnik
40:02Johann Burkhardt
40:04usłyszał
40:05opowieści
40:05o ukrytym
40:06starożytnym
40:07mieście.
40:08Dzięki
40:09znajomości
40:09arabskiego
40:10mógł udawać
40:11muzułmańskiego
40:11wędrowca.
40:13Dotarł
40:13do Petry
40:13w 1812
40:15roku
40:15jako pierwszy
40:16człowiek
40:17zachodu
40:17od czasów
40:18krucjat.
40:20Po publikacji
40:20jego zapisków
40:21Petra
40:22stała się
40:22celem
40:22podróży
40:23poszukiwaczy
40:24przygód,
40:24artystów,
40:25architektów,
40:25a w końcu
40:27turystów.
40:28Miasto
40:28pojawia się
40:29w filmach
40:29na przykład
40:30o Indianie
40:30Jonesie
40:31i rozpala
40:32naszą wyobraźnię.
40:34Słusznie
40:34uchodzi
40:35za jedno
40:35z najważniejszych
40:36stanowisk
40:37archeologicznych
40:38na świecie.
40:40Przede
40:40mną
40:40spektakularne
40:41wejście
40:41do Petry.
40:43Oto
40:43Ad Dair,
40:45czyli
40:45klasztor,
40:46nazwany
40:46tak z powodu
40:47odkrytych
40:48w środku
40:48krzyży.
40:51Jego
40:51imponujący
40:52dziedziniec
40:53wrzyna się
40:53w zbocze.
40:54Monumentalna
40:56fasada
40:56klasztoru
40:57ma 49
40:58metrów szerokości
40:59i 45
41:00wysokości.
41:02Zawiera
41:03mniej detali
41:04niż fasada
41:04skarbca,
41:05ale jest
41:06znacznie
41:06potężniejsza.
41:10Te wyżłobione
41:12w skale
41:13schody
41:13zdają się
41:14częścią
41:14drogi
41:15procesyjnej.
41:17Czy było to
41:17miejsce
41:18kultu?
41:19Albo
41:20grób
41:20któregoś
41:21z władców
41:22Petry?
41:23Wiele pytań
41:24pozostaje
41:25bez odpowiedzi.
41:27W pobliżu
41:27znaleziono
41:28inskrypcję
41:29związaną
41:29z Zobodasem
41:30I,
41:31który był
41:32po śmierci
41:33czczony
41:33jako bóstwo.
41:36Tak czy inaczej
41:37jest to
41:38imponująca
41:38architektura.
41:40Przyjrzyjmy się
41:40fasadzie.
41:42Podobnie jak
41:43w przypadku
41:43skarbca
41:44mamy centralny
41:45tolos
41:45przypominający
41:46świątynkę.
41:47Tu jest
41:49znacznie
41:49większy.
41:51W sporych
41:52niszach
41:52musiały
41:53stać
41:53posągi.
41:54Poniżej
41:55widzimy
41:55kapitele
41:56kolumn
41:56wykonane
41:57tylko z
41:58grubsza
41:58niewykończone.
42:00Sekcja
42:01na samym
42:01dole
42:01jest silnie
42:02serodowana.
42:04Przypuszczamy,
42:04że cała
42:05powierzchnia
42:05była pokryta
42:06stiłkiem
42:07i farbą.
42:09Ta
42:10barwna
42:11warstwa
42:11zapewniała
42:12ochronę
42:12fasadzie
42:13z piaskowca,
42:14która dziś
42:14jest wystawiona
42:15na działanie
42:16żywiołów,
42:16a jej zabezpieczenie
42:18jest dużym
42:19wyzwaniem.
42:36Przypisanie
42:36tych wielkich
42:37grobowców
42:38poszczególnym
42:39władcom
42:39jest właściwie
42:40niemożliwe.
42:42Nie zachowały się
42:42żadnej inskrypcji,
42:43a inne
42:44archeologiczne
42:45dowody
42:45zostały
42:46dawno temu
42:46zniszczone
42:47lub zrabowane.
42:49Pomimo to
42:49grobowce
42:50w zboczu
42:51Jabal Al-Kupta
42:52nazywa się
42:54królewskimi
42:54ze względu
42:56na ich majestat
42:57i rozmiary.
42:59To
43:00między innymi
43:02grobowiec pałacowy
43:03przypominający
43:04wspaniały pałac,
43:06grobowiec
43:07koryński,
43:08grobowiec
43:09jedwabny
43:09z barwnymi
43:10pasmami
43:11piaskowca
43:11przypominającymi
43:13jedwab,
43:13wielki
43:16grobowiec
43:17urny
43:17z wysokim
43:18dziedzińcem
43:19w piątym wieku
43:21zmieniony
43:22w kościół.
43:22CE.
43:23DZIĘKI ZA OBSERWACIE
43:53DZIĘKI ZA OBSERWACIE
44:23Oto wielka wyżyna ofiarna górująca nad miastem.
44:41Nabatejczycy nie budowali jedynie fasad grobowców.
44:45Doskonale wykorzystywali naturalne ukształtowanie terenu.
44:48Umieli okiełznać wodę, wznosić cuda architektury,
44:53celebrować życie i swój sukces w ramach imperium.
44:58Celebrowali również zaświaty, a ich arabskie bóstwa
45:01harmonijnie współistniały z innymi, od egipskich po greckie.
45:05Petra w znacznej części oparła się niszczycielskim siłom
45:14od najeźdźczych Rzymian i muzułmanów po piaski pustyni.
45:20Dzięki pracy Narodowego Funduszu Ochrony Petry i lokalnych społeczności
45:24możemy liczyć, że przetrwa jeszcze stulecia.
45:27Versia Polski
Recommended
1:38
|
Up next
14:16
2:52
1:39
43:59
43:59
44:00
1:12:51
41:06
1:29:45
47:57