- 7/6/2025
Aired (July 6, 2025): Did you know that silk from silkworms is among the most valuable fabrics in the world? What makes it so special?
Meanwhile, in Balabac, Palawan, there's a community that coexists with crocodiles every day. How do they do it?
Watch the full story in this episode of Born to Be Wild.
Meanwhile, in Balabac, Palawan, there's a community that coexists with crocodiles every day. How do they do it?
Watch the full story in this episode of Born to Be Wild.
Category
😹
FunTranscript
00:00There are a lot of people in our hearts.
00:06Every colony may queen.
00:08One colony is one queen.
00:10Industria and kultura.
00:12They are the ones who have forgotten about the Ahas.
00:15When they lose their ala, they become an Afrodisiac.
00:18Their contribution to the world,
00:20it's possible to be among them.
00:23They are the ones who have reached their life span.
00:26Oh no! This must be a victim of trapping.
00:32Kaya ang kanilang presensya.
00:35Oh my God! Why a nakaga?
00:37Ang pakay naming makunan.
00:40Oh my God! Kita-kita!
00:44Napaka-fulfilling na makatulong at makapagbigay ng assistance.
00:48Habang nandito ang born,
00:50nandyan kami para mas lalong maintindihan nila
00:53kung bakit kailangan mag-exist itong mga wildlife.
01:03Sino ang mag-aakala na sa manipis na hibla
01:05mula sa laway ng uhut?
01:09Katumbas ang pinakamahal na seda sa buong mundo.
01:14Pero sa bawat hibla, buhay ang nakataya.
01:23Sa Kapangan Benguet,
01:26may tinig na naririnig.
01:33Kapag pinakinggan mo ng maiging,
01:35galing ito sa libo-libong silkworm.
01:41Sarap na sarap sila sa pagkain ng dahon ng Malberry.
01:44Ang isang ito, slowly but surely ang pagkahanap ng dahon.
01:57Bulag ang mga silkworm.
01:59Kaya umaasa sila sa amoy ng mga dahon ng Malberry.
02:03Sa loob ng tatlong linggo,
02:09wala silang ibang gagawin kundi kumain ang kumain.
02:20Wow! Sana all!
02:22Don't worry dahil mabilis ang kanilang panunaw.
02:25Lalo na't kailangan nila magpalakas para sa malaking isyo.
02:34Nakilala ko si Mang Joseph,
02:36nagaalaga ng mahigit tatlong libong silkworm sa kanyang bahay.
02:40Ito lang ang kinakain nila.
02:44Ito lang ang gusto nila.
02:45Ito lang ang gusto nila.
02:46Oo, wala nang iba.
02:47Yung Malberry pala.
02:49Magaspag yung ano.
02:50Parang isiis yung dahon ng isiis yung panglilis natin sa probinsya sa mga kaldero.
02:55Ito yung gustong kainin na natin yung mga laba.
02:57Ito lang ang kinakain nila.
02:59Wala nang iba.
03:00So, sa isang dahon,
03:01may kukupisa sila dun sa gilid.
03:03Ito, sa ganito na dahon,
03:04sa gilid ng dahon,
03:05kinakain nila isa-isa
03:07hanggang sa maubos nila yung buong dahon.
03:10Kaya makikita mo,
03:11yung isang ganitong dahon,
03:12sabi nila,
03:13three times a day sila magpakain.
03:16Galing daw ang mga silkworm
03:17sa Department of Science and Technology,
03:20Philippine Textile Research Institute
03:22o DOST-P3
03:24bilang kabuhayan.
03:27Babayaran namin ito
03:28yung silkworm
03:29ay pag-alolag kukun.
03:32Araw-araw niyang sinisiguro
03:34na hindi basa ang dahon
03:36na ipapakain sa silkworm.
03:37Kung basa yung dahon,
03:39magkasakit yung ano?
03:40Most likely because of fungal.
03:42O, fungal.
03:43Kasi yung change in color,
03:46kapag mataas nga naman yung moisture content
03:48nung pinapakain natin,
03:50it breeds the growth of fungi,
03:54which eventually affects them.
03:55So, kapag naapektuhan sila,
03:58umamatay.
03:59Kaya binibitin namin yung kapag...
04:03Pagbasa.
04:04Pagbasa.
04:05Pagbasa, ganun na lang.
04:06Ah, hanggang sa matuyo.
04:08400 pesos.
04:10Kada kilo ng kukun ang kita ni Mang Joseph.
04:13Ang ganitong karaming silkworm,
04:15maaari raw makabuo ng isang pure silk barong
04:18sa halagang 50,000 pesos.
04:21Kain dito, kain doon,
04:24yan ang buhay ng mga silkworm.
04:26Pero habang sila ay lumalaki,
04:29gumagawa sila ng kahangahangang bagay.
04:32Pagkatapos kasi ng tatlong linggong
04:35mala-eat all you can,
04:39unahan na sila sa paghahanap ng espasyo
04:45para gumawa ng kanilang kukun.
04:47Kamit ang tila laway na lumalabas sa kanilang spinnerets,
04:53ang orga na naglalabas ng silk,
04:57mas manipis pa raw ito sa buhok ng tao
05:00at posibleng kasing tibay ng alambre.
05:05Magpapaikot-ikot ang silkworm
05:08ng mahigit tatlong daang libong beses
05:11hanggang sa mabuo ang malasapot ng kukun.
05:15Buti na lang hindi sila mahiluhin
05:19para itong sapot ng gagamba
05:21na binabalot sa kanilang sarili.
05:25Ginagawa nila ito bilang proteksyon
05:27o takib sa mga predator.
05:31Mananatili siya doon hanggang dalawang linggo.
05:34Pagkatapos,
05:35magiging ganap na butterfly moth.
05:38Pero nakakalungkot,
05:40hindi na niya mararanasan ang magkapakpak
05:45dahil hindi maaaring maputol
05:47ang malasinulid na kukun.
05:54Kailangan na silang lutuin
05:55para makuka ang hipla ng seda o silk.
05:59Naririnig mo na na may laman sa loob.
06:01Ibig sabihin yung kukun,
06:03etong kukun na to,
06:04yung laman sa loob dried na rin.
06:06Dahil dry na siya,
06:07yung dating larva natin,
06:09ayun na,
06:10nasa loob na,
06:11nag-dry up na.
06:12Alam nyo ba,
06:13kapag hinimay-himay natin yan,
06:16na yung mga hibla tayo makukuha dyan eh,
06:18pag hinimay-himay nyo yung mga hibla na yan,
06:20kaya niyang umabot ng 800 to 1,500 meters.
06:26Isa't kalahating kilometro yung pinakamahaba.
06:29Karabing haba no,
06:30ginawa lang niya yun for 3 days.
06:33Dadalhin ang mga kukun sa processing machine
06:35para gawing silk fiber sa La Union.
06:38Yung mga kuku na nakuha natin sa Benguet,
06:39dadalhin niya dito eh,
06:40bababa dito sa La Union.
06:41Dalagay nila dito sa mga makina kagaya nito,
06:42at ibababa dyan na sa tubig para lumambot.
06:43Ito yung mga kuku na nakuha natin sa Benguet,
06:46dadalhin niya dito eh,
06:47bababa dito sa La Union.
06:49Dalagay nila dito sa mga makina kagaya nito,
06:51at ibababa dyan na sa tubig para lumambot.
06:54Ito yung mga natira,
06:56na mga hindi na nila makuha.
06:58Pag wala na sila makuha ng hibla,
06:59ito nila.
07:00Dahil sa loob niyan,
07:01naandyan yung pupa.
07:04So, ito yung mga pupa.
07:06So, dahil kinuha natin sila,
07:08hindi na nila na-complete yung life cycle nila.
07:13Ang daming proseso mula dun sa kukun,
07:20mula dun sa pagharvest natin.
07:24Pagkatapos,
07:25mano-mano itong hahabiin,
07:27hanggang sa maging tela.
07:35Nagsimula ang industriya ng silk sa China,
07:38limang libong taon na ang nakararaan.
07:40Imbis na sa wild ang mga silkworm noon,
07:44ginagawa itong domesticated o hawak na ng tao ang buhay nila.
07:51Hanggang ngayon,
07:52kinigilala pa rin ang ganitong industriya.
07:54Ito yung ngayon, yung nagawin nila bilang damit.
07:59Yung Pilipinas daw is one of the best producers of silk textile in the whole world.
08:06Kumpara sa mga plastic na sangkap ng ilang damit,
08:09mas environment friendly raw ito.
08:11Ang silkworm ang gumagawa ng silk which is a protein fiber.
08:16Ito ay hindi katulad ng polyester na hindi nade-degrade.
08:20Ang ating silk ay nade-degrade in time.
08:24Bukod sa paggawa ng seda,
08:26ginagamit din ang silk sa medisina
08:28gaya ng sinulid na gamit sa pagtahi ng sugat.
08:32Ang mga patay na view pa naman,
08:34pinag-aaralan pa kung paano magiging protein source o pagkaya ng tao.
08:40Habang pinagmamastad ko ang maliliit na nila lang na ito,
08:44napahanga ako sa kanilang abilidad.
08:46Lalo na sa sakripisyon na kailangan nilang gawin para makagawa ng silk fiber.
08:53Talagang that's incredible!
08:56Kaya sa bawat seda na ating suot,
08:59lagi nating isipin at pahalagahan
09:03ang mabusisi at masinsi na trabaho
09:06ng mga muntik nila lang.
09:16Sa Balabak, Palawan,
09:22tila may aninong palaging nakasunod sa mga dumaraang bangka.
09:36Ang ilog ng Rabor,
09:39hindi lang daw highway para sa mabangka.
09:41Kundi pati sa mga buhaya.
09:47Oh my God!
09:48Buhaya na ka!
09:49Naka ano siya?
09:50Nakabahan.
09:52Habang nila na kanil,
09:54hinahanap ko yung sapa.
09:55Ito yung nakita mo.
09:57Paglakad ko pa lang nilang gano'n.
10:00nakita ko na itong reptile.
10:01May stripes sa buntod.
10:02Like, oh my God!
10:04Siguro, akala na mga kasama ko nang nabibiro ko.
10:07This is it.
10:09Tunay.
10:10So maybe this is around 6 to 7 feet.
10:13It's a reptile.
10:14It's a striped so it's like, oh my God.
10:17I think I'm going to think that my friends are going to be able to do it.
10:21This is it tonight.
10:23So maybe this is around 6 to 7 feet.
10:28If I can't do that, I can't do that.
10:32I can't do that.
10:34Busog, but you have to do it.
10:37You have to do it.
10:38Ang diskarte, pagpapainit o basking.
10:44Kung sa tao, para lang silang nagpapapawis.
10:49Kaya ang ilang buhaya, sa init, nakabuka pa ang bibig.
10:54Pero mas madali raw magpalamig kung nakalublub sa ilog.
11:00Ang ilog ng rabor, sanktuaryo para sa mga buhaya.
11:04Panganib man para sa iba ang kanilang presensya.
11:10Pero sa mga taga-balabak, normal lang na makasabay at makita nila ang mga buhaya.
11:17Pagdating sa barangay, kabi-kabila ang babalak na aming nakikita.
11:26Maya-maya pa, isang buhaya ang bumungan sa amin.
11:30Ito dito, it's very near the screen.
11:36Kaya may mga signages doon na babala, may buhaya.
11:40May mga barbed wire na silang linagay.
11:43But that only shows na the community is coexisting with the crocodile
11:49with certain warning, dapat huwag pupunta dito sa area,
11:55lalong-lalo na yung mga bata.
11:57Ang buhaya mukhang mahiayin.
12:03Agad din itong bumaba at lumoblob sa ilog.
12:11Pero may isang malaking buhaya raw na nakunan na mukhang nakikipag-away.
12:17Siya, si Tim, kung tawagin ang mga taga rito.
12:33Naglagay kami ng camera trap sa paborito niyang pahingahan
12:36para makunan ang kanyang kilos.
12:39Ang buhayang si Tim, halos araw-araw raw nilang nakikita at tila lumalapit sa komunidad.
12:50May parte po na minsan natatakot rin po sila,
12:54pero parang normal na rin po sa kanila kasi kadalasan na po nandyan na po yan sila.
12:58Ayon kay Kiram, wala pang naitalang pag-atake sa kanilang barangay
13:04dahil hindi nila ito pinapakilaman.
13:07Pag sa amin pong mga tribong mulbog po, bawal po silang pasakitan po
13:13kasi po ang kasabihan po sa mulbog ay gumagante po.
13:18Bawa yan sila pag kinasaktan.
13:19Paniwala ng mga residente, lolo nila ang mga buhaya.
13:25Kaya ganun na lang ang respeto nila sa tuwing dumaraan nito sa ilog.
13:38Sa oras na wala si Tim sa kanyang pahingahan,
13:43susubukan namin maglagay ng camera trap para makunan ang pag-uugali ng buhaya.
13:49Dito daw, nagda-duck yung pinakamalaking crocodile si itim pong tawagin nila.
13:56So, nag-set up tayo.
13:59But imagine, I'm here for the territory of the saltwater crocodile.
14:05Nandyan lang siya, nakakatakot na nandito ko nakatungtong malayo sa bangka.
14:19Wow, this is really amazing.
14:24It can be scary kasi nandito kami sa gitna ng river kung saan inhabited siya by crocodiles.
14:34So, what we're doing is we're trying to spot for eye shines.
14:38Dahil pag nailawa natin yung mata nila, kumikislap din sila.
14:49Technically, pwede tayong sunggabin dito.
14:52Makalipas ang dalawang araw, pinalikan namin ang camera trap.
15:04Uy!
15:09Uy, yun!
15:11Ang haba, ang itim!
15:13Dumaan o ang haba!
15:19Lutang na lutang siya o.
15:21Sa isang online post na nag-viral, parehong buhaya rin daw ang nakita ng gurong si Melanie nitong Abril na tila nakikipag-aaway sa isa pang buhaya.
15:37Abang pawi sa robor, si Melanie nakapwesto pa malapit mismo sa tabi ng buhaya.
15:43Wag, please.
15:47Ika-away.
15:49Please.
15:49Okay, na nga, nakabigyan na.
15:52So, yung nakita naming video na pinost mo, that was really amazing, ano?
15:58Parang sobrang tabing-tabi mo yung crocodile dun sa robor.
16:03Yung makasalubong po na ganun, bihira naman po yung malalaki.
16:07Pero madalas po namin sila nakikita sa gilid.
16:10Pero yung ganun po kalapit, first time po yun.
16:15Nung nakita mo, ano yung nararamdaman mo nung binibidyo mo?
16:20Noong una po wala. Normal lang po na nakikita namin yung crocs. Normal lang. Parang usual lang.
16:26Pero noong sobrang lapit na, medyo kinabahan po kami ng konti kasi baka paluin yung bangka namin.
16:31Dati mas natatakot po ako pero ngayon natatakot pa rin pero hindi na po ganun.
16:35Sa araw-araw na pagtatagpo ng mga residente at buhaya, naging normal na lang sa kanila ang makakita ng buhaya.
16:44Pero ang mga buhaya, nag-aaway nga ba?
16:49Paliwanag ng isang wildlife biologist na si Rainier Manalo, nagliligawan umano ang mga ito.
16:57Pero kung mapapansin po natin, Doc, yung video na pinalabas itong nag-viral.
17:02Sa malayo pala, makikita natin dalawa yung crocodile.
17:05May isang malayo na parang female, kasi ito yung malaki.
17:09Maaring nag-mimate sila.
17:12Sa lugar kung saan malayang nakakagalaw ang mga buhaya ng malapit sa mga tao, may paalala ang mga eksperto.
17:20Noong nakita na lilay yung crocodile, yung medyo malaking crocodile,
17:24ang ginawa nung pump boat operator ay alos sinabayan niya pa.
17:30Maaring magkaroon ng problema kung nagulat yung buhaya.
17:33Hindi naman papunta sa kain lang kung magkakaroon sila ang gulatan.
17:36Maaring siguro nilang gawin, e pag nakita nila yung crocodile sa malayo,
17:40pwede na sila nilang mag-minor na o mag-slowdown na.
17:43Pero siyempre yung bangka naman, mahirap yung bawasan ng bilis kung talagang napabilis na yung takbo.
17:52Kailangan niya lang po na ilayo doon sa direksyon ng crocodile.
17:56Pwede kasi silang mahampas ng buntot nito.
18:03Bukod sa magagandang dagat ng Balabak,
18:06unti-unti rin itong nakikilala dahil sa mga buhaya.
18:10Kaya ang ilang turista, sabik na makakita nito sa wild.
18:15Karaming yan po talaga mga foreigner.
18:17Pag nakakita sila, ma'am, yun lang na wow, parang na-amaze na sila.
18:21Aminado ang mga bankero na delikado ito.
18:24At hindi pa aprobado ng lokal na gobyerno ang ganitong uri ng turismo.
18:28Alam naman namin bawal, ma'am. Delikado rin po kasi talaga.
18:32Pero pag nagre-request po yung guest, actually wala po niyo po makikita sa package yung crocodile watching sa itinerary namin.
18:39Pero minsan po kasi may mga guest tayo na nagpupumilit.
18:43Dahil sa dumaraming request, pinag-iisipan na rin ito ng otoridad.
18:48Nasa plano ba rin dito na mag-reate ng tourist attraction yung crocodile watching?
18:53Opo, nasa plano yan siya. Actually, pila-plano na rin talaga siya ng PCSD na mag-conduct ng training doon sa mga bootkeeper na mag-handle ng crocodile watching.
19:05Marami pang assessment na kailangan gawain para matuloy yung programa.
19:11Ilang dekada ang inilaan ng mga eksperto pati ng mga residente bago naiintindihan ang gawi at kahalagaan ng mga buhaya.
19:23Kumupa man ang bilang ng pag-atake nito, ang pagbubukas ng kanilang presensya sa turismo ay di biro.
19:32Lalo na't kaligtasan ng parehong tao at hayop ang nakasalalay rito.
19:40Maraming salamat sa panunod ng Born to be Wild.
19:43Para sa iba pang kwento tungkol sa ating kalikasan, mag-subscribe na sa JMA Public Affairs YouTube Channel.
Recommended
2:34