- 2 days ago
Aired (July 27, 2025): Isang punong likas-yaman ng Pilipinas ang napakataas ng halaga sa pandaigdigang merkado sa kabila ng pagbabawal ng pagputol at pag-ani nito.
Ang Lapnisan na kilala rin sa agarwood na namumuo sa loob nito ay tinuturing na “gintong puno.” Dahil dito, patuloy ang illegal trade sa kabila ng banta sa kalikasan at batas.
Sino ang mga taong sangkot sa likod ng kalakal na ito? Paano umaabot sa milyon ang halaga ng isang puno? At anong kapalit nito para sa ating kagubatan?
Alamin sa video. #TheAtomAraulloSpecials #GintongPuno
Ang Lapnisan na kilala rin sa agarwood na namumuo sa loob nito ay tinuturing na “gintong puno.” Dahil dito, patuloy ang illegal trade sa kabila ng banta sa kalikasan at batas.
Sino ang mga taong sangkot sa likod ng kalakal na ito? Paano umaabot sa milyon ang halaga ng isang puno? At anong kapalit nito para sa ating kagubatan?
Alamin sa video. #TheAtomAraulloSpecials #GintongPuno
Category
😹
FunTranscript
00:00The
00:12Philippines
00:13May
00:18isang halaman
00:19na sinasabing mas mahal pa
00:21sa ginto.
00:26Ang puno kasi
00:28ng lapnisan
00:28minsan lumili ka
00:31ng agarwood.
00:33Ang tinaguriang wood
00:35of the gods.
00:37Ang halaga nito
00:38umaabot daw
00:40ng milyong-milyong piso.
00:44Sa nakaraang mga taon
00:45ang punong
00:47hindi pinapansin dati
00:48pinuntirya
00:50at pinagpuputol
00:51sa kagubatan.
00:55Kaya ngayon
00:56nanganganip na itong maubos.
00:58Naglakbay kami
01:07sa malalayong sulok
01:09ng bansa
01:09para siya sa atin
01:14ang iligal na kalakaran.
01:18Sinoong namin
01:18ang mga masukan na gubat
01:20at kinausap
01:24ang mga sangkot
01:25mula sa mga hunter
01:27So, ito may laman
01:29itong agarwood?
01:30Yes, sir.
01:31Mayroon na.
01:31Mga trader
01:32na nagpupustit
01:33ng produkto
01:34sa ibang bansa.
01:35Yung sinasabi nyo
01:35na milyon-milyon na kilo
01:36per kilo.
01:37Three million.
01:38Parang halos na ubus
01:39na nila yan.
01:40Yan ano yan,
01:40likit-dikit
01:41At mga negosyanteng
01:43nagsusulong
01:44ng alternatibo
01:44ang agarwood farming.
01:47Maraming nang namatay
01:47sa amin, sir.
01:50Sa ngayon,
01:50nagbagong buhay ka na.
01:52Yes, sir.
01:52Kung baga,
01:53kinakurik ko yung maliko na.
01:54Ipada pa!
01:55Ipada pa!
01:56Ipada pa!
01:57Ipada pa!
01:57Ipada pa!
01:59Mananipa
02:00ang ganit
02:00o magdadala pa
02:03ng kaularan sa marami
02:05ang Gintong Puno.
02:24Magsisimula ang ating kwento
02:26sa isang bayan sa Mindanao.
02:29Matapos ang ilang linggong
02:30palitan ng mensahe sa telepono,
02:32isang nalaking sangkot
02:35sa agarwood trade
02:36ang pumayag makipagkita
02:38sa akin.
02:44Sinusundan natin
02:45yung ating contact
02:46na isang local hunter dito.
02:50At habang tumatagal,
02:51papangit na papangit
02:53yung daan.
03:02Ito, mukhang
03:04nandito na kami
03:04sa lugar.
03:06Papasok tayo
03:07sa gubat ngayon
03:08dahil ang kwento niya,
03:10meron pa silang
03:11mga puno ng laknisan
03:12dito sa
03:13taas ng bundok na ito.
03:15Mga subito na park,
03:16dito lang ang van tama.
03:19Malito na lang kaya.
03:20Mukhang hanggang
03:20dito na lang daw
03:21yung kaya
03:22nung van natin.
03:24Sasakay na ako
03:25dun sa mga
03:26habal-habal.
03:32Paakyat kami
03:33sa isang maliit
03:33na sityo
03:34sa kabundukan
03:35kung saan
03:36magsisimula
03:37ang aming paglalakad.
03:56Nasa mga
03:5620 minutes po tayo,
03:58Sir?
03:5820 minutes sa'yo.
04:00Kaya ko ba
04:00ng 20 yan?
04:01Hindi na raw
04:09madaling hanapin
04:10sa gubat
04:11ang laknisan ngayon.
04:15Ang ilang
04:16natitira,
04:17markado na raw
04:18ng grupo
04:19nila Joel.
04:22Pinag-inag kita yun.
04:31Kumakita yung apakan
04:33e.
04:33Napakasukal dito.
04:44Napakasukal dito.
04:44Sa dami ng mga
04:55alaman dito,
04:57puno.
04:58Mabibilip ka rin
04:59kung paano nalang
05:00nahahanap yung mga
05:01puno ng lapisan.
05:03Atan!
05:04Tama-tama insekto.
05:15Tama-tama insekto.
05:16Tama-tama insekto.
05:16Arig ko.
05:25Arig ko.
05:28Meron dito
05:29lumalapit sa lebi.
05:32Yung mga insekto
05:34kasi ano e,
05:35parang na-attract
05:36sila dun sa pawis,
05:37dun sa moisture.
05:39Pumapasok sila sa mata,
05:40sa ilong,
05:41sa bibig.
05:47Ano yung puno?
05:48Ito na?
05:48Yan po, sir.
05:49Ito, ito.
05:50Yan po.
05:51Ah!
05:53Ang laki din pala.
05:59Ito,
06:00ang Lapnisan.
06:02Scientific name,
06:04Aquilaria malasensis.
06:05Pangkaraniwan lang
06:08kung titignan.
06:09Pero sa mga pambihirang
06:11pagkakataon,
06:12sa pinakapuso ng puno,
06:15lumili ka ito
06:16ng agarwood.
06:18At yan,
06:18ang hinahanap-hanap
06:19ng mga tulad ni Joel.
06:21Itong ganitong kalaking puno,
06:23mga gano'ng katanda na ito
06:24sa tansya mo?
06:25Sa estimate po, sir,
06:27nasa mga
06:2730 years na po ito, sir.
06:31Kasi anong planan niyo
06:31sa punong ito?
06:32Maybe this year, sir,
06:34magta-try po kami
06:35ng kuha ng
06:37sample na resin.
06:39Susubukan po natin
06:40i-binta.
06:47Kapag nasusugatan
06:49o nagkakaroon
06:50ng impeksyon
06:50ng lapnisan,
06:53humagawa ito
06:54ng aromatikong dagta
06:55o resin
06:56para hilumin
06:57at ipagtanggol
06:58ang kanyang sarili.
07:01Ito,
07:02ang agarwood.
07:02Pagkakaroon, sir,
07:04na ba?
07:06Ready o?
07:11Madalang lang itong
07:11nangyayari
07:12sa isang malusog na puno.
07:16Kaya para udyokan
07:17ang produksyon nito,
07:19sinusugatan nila
07:20Joel ang puno
07:21at inalagyan
07:22ang tinatawag
07:23na inokilant
07:24para simula
07:25ng impeksyon
07:26sa puno.
07:26Saan dinagay
07:28yung inokulant?
07:29Magikita nyo, sir.
07:31May mga...
07:33Ah, ito na yan?
07:34Ayan.
07:34Itong mga ganitong
07:35parang sugat?
07:36May bukul-bukul, sir.
07:38Para tandaan niya
07:39na may inokulant na po.
07:41Inokulated na po siya.
07:42Okay.
07:57Ngayong araw,
07:59kukuha lang daw
07:59ng sampol sila Joel
08:00sa isang sanga ng puno
08:02para makita
08:03kung tumalab
08:04ang ginamit nilang inokulant.
08:10Pero dahil hindi lang
08:12sa balat
08:12kundi sa kaloob-looban
08:14ng puno
08:14na bubuo ang agarwood,
08:17kailangang butasin
08:18at biyakin ang kahoy
08:19para makuha ito.
08:24Isang araw ba
08:25puputulin nyo itong
08:26punong ito?
08:27Ah,
08:28sa kayo, sir,
08:30hindi.
08:31Maybe,
08:32pagdating ng panahon
08:33na maraming na kaming tanim
08:35at saka
08:35may mga available
08:36na po kaming
08:37new mother trees
08:38na mapagbuna namin
08:39ng seedlings,
08:41ah,
08:42pwede na to
08:43puputulin, sir.
08:44Hindi naman.
08:51So,
08:52halo-halong emosyon
08:53yung mararamdaman mo
08:54pag makita mo
08:56itong punong ito
08:56kasi
08:57essentially it's
08:58marked for death.
08:59Isang araw
09:00nakatakda na rin
09:01siyang putulin
09:02dahil
09:02may halaga na siya,
09:04may lamang agarwood.
09:05Pero kahit na
09:07nararamdaman ko
09:08yung
09:08lungkot
09:09sa kanyang
09:10magiging kapalara
09:12ni Kanga,
09:13hirap din naman na
09:14yung mga tagalabas
09:15tulad ko yung
09:16magsabi pa
09:17kung ano yung pwede
09:18at hindi pwedeng gawin
09:19dito sa kanilang
09:21gubat.
09:22Hindi ka maghangat, ah.
09:38So,
09:38itong may laman na
09:39itong agarwood?
09:40Yes, sir.
09:41Mayroon na.
09:42Pwede makita yung loob?
09:43Ito, ito.
09:44Ito, sir.
09:44So, itong
09:48dark color dito,
09:50yan?
09:51Sa may gilid, sir.
09:52Ah, hindi
09:53sa may gilid.
09:54Hindi kasama
09:55itong nasa gitna?
09:56Yes.
09:56Yung pinakagilid lang?
09:57Yan, pinakagilid lang.
09:58Yung may itim.
10:00Mm-mm.
10:00Yan.
10:01Kinucarving po natin
10:02yung gitna.
10:03Mm-mm.
10:04Rotten wood kasi yan, sir.
10:06I see.
10:07Kung tatagal pa ito
10:08sa ano,
10:10sa puno,
10:10yung inoculant,
10:12lalaki pa ba yung
10:12kakapal pa yung
10:13kanyang
10:14darker parts, sir.
10:17Yung agarwood.
10:17Yes, so, yung resin niya,
10:19kakapal yan.
10:27Pagkababa namin sa sityo,
10:31sinimulan ng ukiti ni Joel
10:32ang nakuhang agarwood
10:34sa kagubatan.
10:36Kailangan natin
10:37nipisan po muna
10:38bago natin ikakarb.
10:40Lahat nung puti na yan
10:45ay, ano,
10:47kumbaga,
10:48useless.
10:49Yes, po.
10:49Tatanggalin po natin yan.
10:51Yung parang
10:52healthy na kahoy.
10:53Yeah, yes.
10:54Hanggang sa
10:55itim na lang po
10:56yung maipan.
10:56Okay na,
11:07malipis na,
11:07so,
11:08carving na po yung
11:09mag-finish nito.
11:11Parang itim na lang
11:12yung maiwan.
11:12So, dito kailangan
11:22talagang maingat ka na
11:26Yes, po.
11:27Para
11:27hindi masayang, ano.
11:29Yes, po.
11:35Nagkakalabanan din ba yan
11:36kung gano'ng kaganda
11:36yung pagkakakarve nung
11:38Yes, po, sir.
11:39Talagang kahit
11:40good na yung quality
11:41ng kahoy
11:42pag hindi maganda
11:43ang pagkakarving
11:45so, magiging
11:47low-grade po yung
11:48Mas mababa
11:50ang benta.
11:50Muradak natin.
11:55Ayun.
11:58Ano yung samples
11:59na rin, sir.
12:00So, ito mga
12:01naipon mo na to?
12:02Yes, po.
12:03Kaling ba ito
12:04sa mga puno na
12:05inoculated din?
12:06Yes, po.
12:07Pero mga wild trees
12:08ito?
12:09Yes, po, sir.
12:09Kinunan lang po natin
12:10ng mga
12:11samples, sir.
12:12Ito ba mga ito?
12:13Pwede nang ibenta yan?
12:15Yes, sir.
12:16Pwede na.
12:17Pag maganda yung
12:18quality ng kahoy,
12:20super po yung
12:21kanyang quality.
12:22Minsan,
12:23nakakahalagan
12:23ng 100,000
12:24to 120,000
12:26per kilo.
12:33Inaabot ng
12:34di bababa
12:35sa dalawang taon
12:35para
12:36para tuluyang
12:37mabuo
12:37ang agarwood
12:38sa mga
12:39na-inoculate
12:39na lapnisan.
12:43Dahil matagal
12:44na itong
12:44ginagawa nila
12:45Joel,
12:46ang ilan
12:47sa kanilang
12:47mga puno
12:48na harvest
12:49na ng grupo.
12:54Alam ni Joel
12:55na iligal
12:56ang hanap
12:56buhay na ito.
12:59Mahigpit
12:59na ipinagbabawal
13:00ang pagputol
13:01o paghamak
13:02ng mga puno
13:02sa kabundukan
13:03dahil sa mahalaga
13:04nilang papel
13:05sa kalikasan.
13:09Gubat
13:10ang pinagmumula
13:11ng sariwang
13:12hangin
13:12at tubig
13:13at tirahan
13:15din
13:15ng di mabilang
13:16na hayop.
13:18Anim
13:19hanggang
13:19labing dalawang
13:20taon
13:20ang parusa
13:21sa sino mang
13:22lalabag
13:22sa batas
13:23at aabot
13:24sa isang
13:25milyong piso
13:25ang multa.
13:30Kayonman,
13:32naniniwala
13:32si Joel
13:33na kayang
13:34iangat
13:34ng agarwood
13:35ang kabuhayan
13:36ng mga may hirap
13:37sa kanilang lugar
13:37na karamihan
13:39ay mga katutubong
13:41nagsasaka lamang.
13:43Anong masasabi mo
13:44sa mga pupuna
13:45dito sa ginagawa nyo?
13:48Hindi naman po
13:49massive po
13:49yung aming
13:50pag-harvest po.
13:53Dito lang po ako
13:53makatutulong
13:54sa kanila
13:55na ma-elevate po
13:56natin yung
13:56kanilang income.
13:58Ngayon,
13:59part na po
14:00ng advocacy namin
14:01ng aking
14:02mga kagrupo
14:03na
14:03i-encourage po namin
14:05sila na magtanim
14:06ng marami.
14:07E paano kong sabihin
14:08ba't hindi nyo
14:09nalang hintayin
14:10yung mga itinanim ninyo
14:11imbis na yung
14:13mga puno sa gubat
14:14ang kinukunan?
14:15Kailangan din yun sir
14:18na itatry natin
14:20sa wild
14:20para malaman din natin
14:22na may value
14:23yung tinatrabaho natin
14:24need natin
14:25magkaroon ng sample
14:26for market pop.
14:31Mula sa bundok
14:32ang naipong agarwood
14:35ibinaba sa bayan.
14:38Dito naman pumapasok
14:40ang mga lokal na buyer
14:41kagaya ni Dante.
14:42Isa lang yung konta ko dito
14:44kasi ayaw ko ma-involve
14:45sa pasa-pasa-pasa-pasa.
15:02Si Dante ang bumibili
15:04ng agarwood
15:05na ibinababa
15:06mula sa kabundukan.
15:07Kinikilatis muna
15:14ang quality ng produkto
15:15bago magkasundo
15:17sa presyo.
15:21Si Dante rin
15:22ang may kontak
15:23sa malalaking buyer
15:24sa labas ng bansa.
15:28Mga banyaga kasi
15:29ang bumibili
15:29ng halos lahat
15:31ng agarwood
15:31na galing sa Pilipinas.
15:34Nag-aalala ka pa ba?
15:35Alimbawa,
15:36nagpupunta ka sa ganitong lugar.
15:37Wala namang issue, sir,
15:38kasi una-una
15:39yung mga locals dito
15:40mabababait.
15:41E paano yung mga polis?
15:43Mga local authorities?
15:44E dito kasi
15:45halos sila makakilala.
15:46Kumaga
15:46protected din
15:48yung kakilala ko dito.
15:49Sa nakalipas na dekada,
16:05pumutok ang interes sa agarwood
16:09sa Pilipinas.
16:09Ang punong hinahayaan lang dati
16:16isa-isang pinutol
16:20sa kagubatan
16:20dahil sa pangako
16:23ng malaking kita.
16:26Ngayon,
16:28critically endangered na
16:29ang labnisan.
16:30Dahil iilan na lang
16:33ang mga lugar sa bansa
16:34na may natitira pang
16:35matatandang puno,
16:37lalong naging delikado
16:38ang kalakaran.
16:39Ang ibang mga hunter
16:43na tila kabilang sa mga
16:45organisadong grupo,
16:47pinapasok na rin
16:48ang mga protected areas.
16:53Kuha ito ng isang kamera
16:54sa Northwest Panay Peninsula
16:56Natural Park.
16:58Dayo lang daw
16:59ang mga agarwood poacher dito
17:01na tila armado pa
17:03ng mga mahabang baril.
17:09Nakipagkita uli ako
17:16sa buyer na si Dante
17:18sa Luzon.
17:20Naipuslit na niya
17:21ang agarwood
17:22galing sa mga bundok
17:23ng Mindanao.
17:24So pa nagbebenta ka,
17:25ganito yung transaction?
17:27Ganito, usually, yeah.
17:29Sent testing tawag dito
17:30na dapat amuin din
17:31ng kliente mo
17:32kasi maibang mga
17:34nagbabagsak
17:34ng galing sa probinsa
17:36kala nila agarwood,
17:37hindi yung agarwood.
17:39Ang agarwood
17:41na tinatawag rin
17:42wood,
17:43hinahanap-hanap
17:44ng mga foreign buyers
17:45dahil sa kanyang amoy,
17:48lalo na
17:48pagsinindihan.
17:50Ng wood.
17:51Iilawan yan siya.
17:55So ito.
17:59Sige, ilagay ko ito ng
18:00para lalabas yung
18:03mas maraming oil.
18:05Pakita mo yung
18:10nagbaburn na yung oil niya.
18:15Hindi mo masasabing
18:16basta mabango eh.
18:17Ang complex
18:18nung scent niya eh.
18:20May matamis,
18:22merong sweet smell,
18:23may woody smell,
18:25merong earthy smell.
18:26Kwento ni Dante,
18:30karamihan sa mga
18:30kliyente niya
18:31galing Middle East
18:33o di kaya'y China,
18:35kung saan may mahabang
18:36kasaysayan na
18:37ng paggamit
18:38ng agarwood.
18:39A few minutes
18:41or a few seconds
18:41na naaboy nila yung usok.
18:43Straight forward.
18:44I get this.
18:45How many kilos?
18:46I give me two.
18:47I give me three kilos.
18:49Tapos nagbabayad na agad yun?
18:50Agad-agad.
18:52Pero totoo bang
18:53nagkakahalaga
18:54ng milyong-milyong piso
18:56ang isang kilo
18:57ng agarwood?
18:59Ang pinakamahal,
18:59yun yung mga oil
19:00na galing sa mga
19:01matatalang trees
19:02like fifth years old
19:02and beyond.
19:04Wala tayo makuha dun, sir.
19:05Parang naubos na atla
19:06yung first wave
19:08ng mga pulsers
19:08sa Pilipinas.
19:10Yung sinasabi nila
19:10milyon-milyon na kilo
19:11per kilo,
19:12three million,
19:13parang halos naubos
19:14na nila yan.
19:15Bakit naubos?
19:16Ano nangyari?
19:17Eh syempre,
19:18nung lalaman nila
19:18mahal nga yung agarwood
19:19at hinahanap
19:20ng mga ibang
19:20foreigners
19:21na maganda talaga
19:23yung wild na Philippines,
19:24talaga ginagulugad nila
19:25yung buong Pilipinas
19:26mula
19:26buson puntang Mindanao.
19:28Ang matatandang puno
19:39ng lapnisan,
19:40natural na gumagawa
19:41ng agarwood
19:42sa piling pagkakataon.
19:45Halimbawa,
19:46kapag nasusugatan sila
19:47ng mga hayop sa gubat
19:48o napipinsala
19:50ng bagyo.
19:52Pero bihira lang
19:53itong mangyari,
19:54kaya sabi ni Dante,
19:56tsambahan lang daw
19:57ang paghahanap
19:58ng agarwood dati.
20:00Putulong ng putul
20:01kasi out of
20:01100 trees,
20:03meron lang 3%
20:04diyan na may laman.
20:06So 3 to 7%.
20:08So isang dad pinutul mo,
20:103-5 kahoy lang
20:11napakailabang
20:11ang dares, wala.
20:12Sayang naman.
20:13Sayang yun.
20:15Ang mga binibentang
20:16agarwood ni Dante ngayon
20:18galing na lang umano
20:19sa mga inoculated na puno
20:21na umaabot na lang daw
20:23ng 300,000 pesos
20:24kada kilo.
20:26Pero bawal pa rin ito
20:28dahil galing sa mga puno
20:30sa kagubatan.
20:32But first,
20:33you need to
20:33check first the quality.
20:36Regular daw na nakikipagkita
20:38si Dante
20:38sa mga banyagang kliyente,
20:40hindi lang sa Pilipinas,
20:41kundi sa labas ng bansa.
20:43Hindi ko ba nakakaproblema yan
20:50sa customs?
20:52Wala naman ko, sir,
20:53kasi minsan,
20:54lagay ko lang sa pagkain ko.
20:56Local airport,
20:57kahit ilang airport,
20:58wala naman.
20:59So, kumbaga,
21:00nilagay mo lang dun sa pagkain,
21:01nilagay sa loob ng damit.
21:04Hindi naman nakikita.
21:04Darating din daw ang araw
21:10na puro tanim na labnisa na lamang
21:12ang aanihin nila Dante.
21:15Pero sa ngayon,
21:16tuloy pa rin siya
21:17sa pagbebenta ng iligal.
21:20Kasi wala pa naman talagang
21:22nagtanim na malalaki na.
21:23But I'm sure
21:25may hangganan to eh.
21:26Kasi ba't ako pupunta ng bundok
21:27if I have
21:28hundreds or thousand trees
21:29sa farm ko?
21:35Pagamat tila maluwag
21:36na nakakakilos
21:37ang mga tulad ni Dante,
21:39marami na rin
21:40ang nahuli.
21:42Ayon sa Department of Environment
21:44and Natural Resources,
21:45mula 2016 hanggang 2021,
21:48umabot ng 132 million pesos
21:50ang halaga
21:51ng nasa Batna Agarwood
21:53mula sa iligal na kalakaran.
21:55May mga nahuli na rin banyaga.
21:59Sa buong mundo,
22:01tinatiyang 30 billion dollars
22:02o 1.7 trillion pesos
22:05ang global Agarwood market.
22:12Sa mahal ng bentahan sa Agarwood,
22:15kumusta naman kaya
22:16ang mga komunidad
22:18kung saan galing ang produkto?
22:21Sa Agusan del Sur,
22:23nakipagkita ako kay Chris.
22:25Isang dating buyer
22:26ng iligal na Agarwood.
22:29Sir Chris!
22:32Masta?
22:32Hi sir!
22:33Masta sa'yo?
22:33Nice to meet you po.
22:34Atom!
22:35Dadalhin niya ako
22:36sa isang komunidad
22:37kung saan lagana
22:39pang Agarwood hunting noon.
22:40May mga nahahanap pa bang
22:52mga dito?
22:53Yung mga lapnisan?
22:56Yes sir, marami pa dito sir.
22:57May mga natitira pa?
22:58May natitira pa dito
23:00pero hindi na tulad
23:00ng mga malalaki.
23:02Sino ba yung pupuntahan natin?
23:03Yung naging hunter ko dati.
23:05Sila yung kauna-unahang
23:07naghahanap dito
23:08ng lapnisan.
23:10Hmm.
23:10Hmm.
23:10Hmm.
23:21Ikaw,
23:21aminado ka na noon.
23:22Binabarit mo sila.
23:23Aminado, aminado.
23:24Hmm.
23:24Hmm.
23:25Hmm.
23:25Hmm.
23:26Hmm.
23:26Hmm.
23:27Hmm.
23:27Hmm.
23:28Hmm.
23:28Hmm.
23:29Hmm.
23:29Hmm.
23:30Hmm.
23:30Hmm.
23:31Hmm.
23:31Hmm.
23:32Hmm.
23:32Hmm.
23:33Hmm.
23:33Hmm.
23:34Hmm.
23:34Hmm.
23:35Hmm.
23:36Hmm.
23:37Magandang araw po.
23:38Hello sir.
23:40Nice to meet you.
23:41Nice to meet si Ogan sir.
23:42Bahay niyo po ito.
23:43Oo.
23:43Tuloy po kayo sir.
23:44Parang bagong ayos to ah.
23:50Dating hunter ni Chris si Lando.
23:53Pagsasaka lang ang ikanabubuhay niya noon.
23:57Kaya nagimbal siya sa napakalaking perang pwedeng kitain
24:01sa pagbebenta ng agarwood.
24:04Magkano po yung pinakamalaki niyong kinita sa...
24:07Ang pinakamalaki namin kinikita sir, 330,000 siya ang aming binintahan.
24:16Paano po binigay sa inyo yung pera noon as in cash?
24:20Opo sir.
24:21Nakakita ka na ba ng ganun karaming pera sa...
24:24Hindi pa sir.
24:26Hindi pa.
24:28Ikaw yung nagbayad sa kanila?
24:30Gulat na gulat sila sir kasi ganun kalaki yung pera na binayag noon sa kanila.
24:34Akala nila hindi ganun kalaki yung kikitain nila.
24:37Oo.
24:38So marami din silang grupo.
24:40Pinaghati-hatihan nila yan.
24:42Ang perang kinita ni Lando, ginastos niya sa pagpapaayos ng dating gutay-gutay na bahay.
24:51Dati ba yung bahay niyo hindi ganito?
24:54Hindi po sir.
24:55Masyadong maliit tapos pag umulan, tumutulo.
24:59Pagdating naman sa agar, maka...
25:03Kuha nyo sa mga galingan, nakatabang dun sa mga kaya nakahin mo may ubalay.
25:07Pero wala.
25:08Hindi palagi tapos ang bahay na.
25:10Kasi wala ng agar.
25:12Dahil sa dami ng mga pangangailangan ng pamilya,
25:17hindi rin daw nagtagal ang perang kinita ni Lando
25:20sa Ackerwood.
25:22Wala po kayong naitabing pera?
25:26Wala po sir.
25:28Wala. Naubos na?
25:29Naubos na talaga sir.
25:31Saan ginastos bukod sa bahay?
25:33Sa pagkain sir.
25:35Magkain pag iskwila ng aking anak.
25:39Nung panahon na yun, ang kwento niya,
25:42330,000 yung binayad mo sa kanila.
25:47Ngayon ba, maaamin mo na kung magkana yung kinita mo doon?
25:51Malaking kinita namin doon sir.
25:53Kasi yung 300,000 na yun sir, nasa siguro mga 102 million.
25:592 million?
26:00Yes sir.
26:01Ganon yung bintahan.
26:02Kasi ang nangyari kasi doon is direct ako sa labas eh, sa Dubai.
26:07Ikaw, aminado ka na noon, binabarad mo sila.
26:09Aminado, aminado.
26:12Ngayon, tiratirang Ackerwood na lang daw ang nakukuha sa gubat.
26:18So medyo malayo pa yung pupuntahan natin.
26:22Meron parang mga natirang puno ng lapisan doon sa bundok.
26:26Kailangan tayong sumakain ng ganito ng habal-habal para makarating doon.
26:32Pinakabahan na ko action eh.
26:35Yes sir.
26:37So, wala na tayo?
26:40Okay.
26:59Oh my God.
27:00Wow!
27:02Oh my God.
27:09Wow!
27:11Wala na.
27:12O- Scriptures.
27:13Oh my God.
27:21Vaja na?
27:23O-Ni?
27:24Tellen.
27:25Fe that?
27:25lucky day.
27:26Yeah pak.
27:27My God.
27:28Let's go.
27:30One, two, three.
27:36Oh my God.
27:38It's my wild experience.
27:42It's my favorite experience.
27:44It's my favorite experience.
27:46I can't wait.
27:48One, two, three.
27:50Oh my God.
27:52It's my favorite experience.
27:54It's my wild experience in my life.
28:00Grabe.
28:02Grabe ka kuya.
28:04Salamat.
28:06Kailangan nuling sumuong sa guban.
28:14Wow.
28:16Pagdating sa taas, hindi pala puno ang dadat na namin.
28:22Kundi, isang hukay.
28:36So, ano yung pwestong ito?
28:38Pagdating sa taas, hindi pala puno ang dadat na namin.
28:44Kundi, isang hukay.
28:48isang hukay.
28:50So, ano itong pwestong ito?
28:52Pinatula nila dati ng puno.
28:54May puno dito dati?
28:56Oo, ito yung binabalikan nila
28:58kasi yung ugat
29:00yun yung may mga laman.
29:02Oo.
29:04Kaso, parang naunahan yata tayo ng
29:06ibang grupo.
29:08So, parang sinisimut na lang?
29:10Siguro yung mga kasama din nilang
29:12na grupo nung bumabalik dito.
29:14Wild agarwood ang
29:18minahanap dito ni Lando.
29:20Ibig sabihin,
29:22yung natural na ginawa ng puno
29:24at hindi produkto ng inoculation.
29:28So, maabot na nga sa puntong
29:30kinuhukay na?
29:32Kinuhukay na.
29:34Ito po yung mga ano, yung mga
29:36hinahanap nila na mga nakabaon
29:38sa ilalim.
29:40Yung tawag ng kapsul. O yung mga batang-batang.
29:42Si Chris,
29:44may dalang ilang piraso ng agarwood
29:46mula raw sa isang farm na
29:48binisita niya sa Malaysia.
29:50Ano ito? Baon mo lang?
29:51Sampo lang?
29:52Ya, sir.
29:53Dito na rito, sir.
29:55Nakatira.
30:02Sa itna,
30:03ang hukay na ito.
30:08Lumipat kami ng pwesto.
30:12Ito yung mga hinahanap na, sir.
30:26Ito?
30:27Oo.
30:28Pero hindi isang maganda.
30:30Pero ano ito?
30:31Alap ni isang ito?
30:32Mag tinang aanggal.
30:42Dati po ba pag nagpupunta kayo dito,
30:46may mga puno pa kayong hinabutan?
30:48Meron sir.
30:49Oo.
30:50Malalaki.
30:51Basta maraming din pinuputol namin nga
30:56wala din laman.
30:58Ito yung nakuha kanina na maliit na piraso.
31:00Oo, pero hindi tayo sigurado.
31:02Sa lalim lang natin,
31:04ito lang yung isang nakuha.
31:08Nakakita mo na ba dyan kapag sinindihan mo?
31:10Kung may langis.
31:11Dapat uusog po.
31:12May langit.
31:13Pero wala ang nangyari.
31:14Hindi umusog po.
31:15Hindi tumatabla ng apoy.
31:19Hindi siya.
31:22Oo, hindi siya lumalangis.
31:24So wala ito.
31:25May habanan po.
31:26Ngayong naubos na ang malalaking puno ng labnisan sa kanilang lugar,
31:34balik daw sa pagsasaka,
31:36si Lando.
31:38Ano ko talaga ako sir.
31:40Kasi ang hirap ng buhay,
31:43bilang ama,
31:46patuloy ng pagsisikap.
31:48Kahit hindi nito naiahon sa kahirapan ng marami,
31:56nagdulot pa rin ang kapansin-pansing pababago sa komunidad
32:00ang pagkakatuklas ng agarwood.
32:03Kitang-kita naman na lubog pa rin sa hirap itong lugar na ito.
32:06Pero may mga senyales ng perang pumasok dahil sa illegal agarwood trade.
32:11Halimbawa ito.
32:12Ito yung kanilang lumang simbahan,
32:14gawa pa sa kahoy.
32:15Pero ngayon,
32:17nakapagpatayo na sila ng bago
32:19na mas malaking simbahan
32:21at gawa na sa semento.
32:29Ang pastor dito,
32:31aminadong atas ng agarwood,
32:33ang bago nilang simbahan.
32:35Masasabi mo ba na
32:37pinayaman ka ng agarwood?
32:39Yes sir.
32:40Isa talaga ito na ginagamit ng Panginoon
32:43para makapagka kami.
32:45May income din kami dito sa lugar namin, sir.
32:49Ayan.
32:51Ano po ito? Mga talim ninyo?
32:53Pero tapos na raw
32:55ang mga araw ng agarwood hunting ng pastor.
32:57Imbis na galugarin ng mga kagubatan,
33:01nagtatanim na siya ngayon
33:03ng lapnisan.
33:05Ito sir,
33:06yung pamamaraan ko sir,
33:07medyo natural lang ito sir.
33:09Kasi nakikita namin sa wild,
33:10yung naghahant kami.
33:11Pag ganito sir,
33:12pag may butas siya,
33:13pabagsak dito yung tubig ko lang sir.
33:16Darating ang panahon,
33:17magkaka-wood talaga siya sa ilalim.
33:18So ika, ano ito?
33:19Sinugatan mo lang?
33:20Oo, yan.
33:21Sinugatan ko yan sir.
33:22So ito,
33:23parang ibang style lang,
33:25binutasa mo ng mainit.
33:27Bakal.
33:29Tapos magsisimula na rin yung ujan.
33:31Sa komunidad na ito,
33:40marami na raw ang nag-aalaga ng ganitong mga puno
33:43sa kanilang mga bakuran.
33:45Pag-isip-isip ko na darating talaga ang panahon
33:48na wala na talaga makikitang agaro dun sa bundok.
33:51Nagpupukos na lang ito talaga sa pagtatanim yung ganyan.
33:54Si Chris tumutulong na ngayon sa mga tulad ni Pastor
34:02na magtayo ng kani-kanilang agarwood farm.
34:05Ipinakita niya sa akin kung paano sila nagpaparami
34:10ng gininto ang halaman.
34:12Ito, milyon ang kinikita niya.
34:13Yes, milyon ang kinikita niya.
34:15Tinala ako ni Chris sa isang agarwood nursery
34:18sa kanilang lugar.
34:19Itong mga seeds na ito talagang kailangan kunin sa puno mismo?
34:24Kailangan talaga hintayin natin na malaglagsat.
34:26So, pinipili namin yung mga buto na talagang matured.
34:29Ang gawin nung natin dito is parang ano lang siya, parang ganyan lang.
34:32Ah, ilalagay lang.
34:36Hindi kailangan hiwahiwalay?
34:38Hindi kailangan.
34:39Parang ano lang siya.
34:40Tapos pag mag-dating ng mga limang araw,
34:43mag-start na yan sa ganyan.
34:44Ganun mo lang ganyan.
34:45Yan.
34:46Dahil itinuturing na wild species o buhay ilang ang lapnisan,
34:56hindi ito pwedeng kunin mula sa gubat at paramihin ng walang pahintulot.
35:02Ang punlaang ito,
35:04may kaakwalang mga permit daw mula sa lokal na pamahalaan at DNR.
35:09Ang magandang balita,
35:11hindi naman daw mahirap paramihin ng halaman.
35:14Ano na po ito?
35:16Ito na po yung sinisilikting namin yung mga ready for planting at saka sinisilik namin yung hindi magagandang quality.
35:24Ano po yung mga palatandaan na okay yung seedling?
35:26Ang mga palatandaan namin, sir, na okay yung seedling is mga ganyan.
35:31So, malaki nasa at saka yung dahon makikita nyo is talagang healthy yung dahon.
35:37So, ito naman yung mga makikita natin na hindi maganda.
35:42Makikita mo, ano siya eh.
35:43Maliit lang.
35:44Matamlay.
35:45Magkano ang benta sa ganyan?
35:47Depende, sir.
35:48Kasi sa ibang market,
35:50sa amin ngayon,
35:51nagre-range kami na sa 350 to 750 to 1,000 per cent yan.
35:55So, depende sa laki.
35:56Aba, mukhang very good ang kita sa negosyong to ah.
36:03Ito yung ano,
36:05isa sa mga magandang business kasi sa nursery,
36:08talagang kumita ka ng million.
36:10Ito, million ang kinikita nyo?
36:12Yes, million ang kinikita nyo, sir.
36:13Meron kang magpalagay lang natin 10,000 na seedlings.
36:17Pag ibinta mo yan ng 500, nasa pabimiling yan.
36:20Wow.
36:21Ito eh, nasa 50,000 to eh.
36:24Wow.
36:25Tila malayo na ang pinagbago ni Chris
36:28mula sa dati niyang buhay.
36:30Aminado siyang malaki ang kinikita niya noon
36:34sa illegal agarwood trade.
36:36Ano na po ito?
36:37Minsan, isang araw, isang milyon, isang linggo,
36:39mamabot po sa limang milyon.
36:40Wow.
36:41Ang kikitain namin.
36:42Kasi yung arabo namin,
36:43nakaabang lang sa hotel eh.
36:45Lalo pa raw namang ha si Chris
36:47nang makita ang presyuhan
36:48ng wild agarwood sa ibang bansa.
36:51Yung pagpunta ko na sa Dubai,
36:52pagpunta ko na doon sa ibang lugar,
36:54yung nakita ko yung item ko doon,
36:56ako natulala.
36:57Kasi yung binili sa akin ng 700,000,
36:59nababot pala sa 50 million.
37:01Sa isang banda,
37:02pwede rin isipin na parang
37:03ninanakaw sa atin yung ating yaman.
37:05Talagang ganon, sir.
37:10Dahil sa pangako ng kayamanan,
37:12marami raw ang natukso
37:14na maghanap ng agarwood sa kabundukan.
37:17Naging buhay at kamatayan na ito.
37:20Marami nang namatay sa amin, sir.
37:22Sa grupo namin.
37:23May namatay ng mga hunter
37:24kasi nag-aaway.
37:25May mga sundalo na hindi na nag-sundalo
37:28at nag-agar na lang.
37:30At saka talagang tinulo yan
37:31kasi malaking kintaan eh.
37:34Isang araw,
37:35naubusan na rin ang swerte si Chris.
37:38Nalimas daw ang kanyang naipong pera
37:40nang mabitag sa isang peking transaksyon.
37:44Kasi ang mangyari kasi noon, sir.
37:46Tatawagan ka nila.
37:47Meron kaming item dito.
37:49Ilang kilo yan?
37:50Sampung kilo.
37:51So malalaman nila kung may pera ka.
37:53Kasi sabihin mo kayo,
37:54bibilihin ko yan.
37:55Ibig sabihin yung sampung kilo,
37:56milyon na yun.
37:57So pagdating mo sa hotel,
37:58doon ko na nila titirahin.
38:00So wala kang,
38:01walang mangyayari.
38:02Kasi takot kayo.
38:03Yung iba dati,
38:04naka-uniform yung iba,
38:05nagpakilala ng polis.
38:06Hindi ko alam kung totoong polis ba o hindi.
38:08Parang ang dating doon,
38:09parang hulid up ano?
38:10Hulid up.
38:11Parang ganun.
38:12So naubos lahat?
38:13Ubos lahat yan.
38:14Magkano yung naibigay mo?
38:16Tansya mo?
38:17Kasama sa buyer ko dati,
38:19umabot yata sa mga 10 to 15.
38:21Million.
38:24Dito na raw nagpasya si Chris,
38:26naiwanan ng iligal na kalakaran
38:28at nagsasalita ngayon
38:30para isulong ang agarwood farming
38:32sa Pilipinas.
38:34Kung yung nahuli ako,
38:35talagang karma to.
38:37Kailangan kong gumising.
38:39Bigla akong huminto sa pagbabayin.
38:42Hindi ka ba nanghinayang
38:44sa dami ng mga puno
38:46na naputol
38:47dahil sa mga hunters mo
38:49at dahil sa impluensya mo?
38:51Sobrang nanghinayang.
38:52Kaya pumasok ako sa farming
38:54para makabawi naman ako sa nature.
38:56Mahabang oras ang kailangan sa agarwood farming.
39:01Kailangan kasing maghintay ng lima hanggang sampung taon
39:06bago mag-mature ang lapnisan.
39:08Sakalang ito pwedeng lagyan ng inokilant
39:11para o djukan ang produksyon ng agarwood.
39:16Ito na po yung organic natin na inokulan.
39:23So itong inokulan na ito ay gawa sa
39:26lahat ay nasa waste ng pagkain.
39:29Meron siyang punggus na siya yung kakain sa puno
39:36para magkakaroon siya ng agarwood.
39:38So kung makikita nyo,
39:39ito yung resulta sa inokulasyon.
39:42So ito po yung makikita nyo na butas.
39:45So dito po siya nilagyan ng inokulasyon.
39:48So magkakaroon siya ng infection,
39:50magkakadevelop ng ganito.
39:55Kapag na inokulate na ang puno,
39:57maghihintay uli ng di bababa sa dalawang taon
40:00bago mabuo ang agarwood.
40:04Handa raw tumaya ang mga tulad ni Chris.
40:07Yun nga lang,
40:09dahil bago pa ang industriya sa Pilipinas,
40:11hindi pa raw malinaw ang mga patakaran ng gobyerno
40:14pagdating sa agarwood farming at trading.
40:18Wala pang batas ngayon na pwede kang mag-inokulate
40:20at wala pang batas na pwede kang mag-harvest
40:22pagdating sa agarwood.
40:23Ang unang batas pa lang na binigay sa DNA
40:25is yung authorized ka magtanim.
40:29Ang Department of Science and Technology,
40:31matagal na rin nagsasaliksik tungkol sa lapnisan.
40:34Ang isa sa kanilang natuklasan,
40:37mataas sa antioxidants,
40:39ang dahon nito.
40:41Kaya mainam gawing
40:43tsaa.
40:45Pwede po ba ito matiklan?
40:46Yes, tiklan na.
40:50Produkto po ito ng DOST talaga.
40:52Yes po.
40:57Ang lasa.
40:59Refreshing siya.
41:01Meron siyang lasa na kakaiba.
41:05Parang alam ko na kumbaga nalalasaan ko yung puno.
41:10Ah, okay.
41:14So meron kayong ano dito?
41:15Ito po.
41:16Baby aquilaria.
41:17Yes, seedling ng aquilaria malasensis.
41:23Pero pagdating sa paglinang at pagpaparami ng agarwood,
41:26marami pa silang hindi nalalaman.
41:30Ah, madami din po lumalapit sa amin ng mga agarwood growers
41:33and farmers na DOST kayo,
41:36baka pwede niya kaming tulungan sa technology.
41:39Yun nga, unfortunately,
41:40wala kaming mapakita pa in terms of inoculation
41:43kasi medyo mahirap pa yung policy.
41:47Kami bilang gobyerno,
41:49kailangan din namin sumunod sa mga regulatory functions
41:52na iniimpose ng other agency.
41:54Nahihirapan kayong mag-research
41:56dahil na magulo yung policy?
42:00Ah, hindi magulo.
42:02Parang wala.
42:04Starting dun sa proseso ng inoculation,
42:07next pa ang harvesting,
42:09next pa ang processing.
42:12Ang nakalulungkot
42:13na pag iwanan na raw ang ating agarwood industry
42:16ng ating mga kapitbahay sa regyon.
42:19They are parang 25 years ahead of us.
42:22Sayang naman.
42:23Sayang.
42:24Kasi malaki yung opportunity.
42:27Ang DENR,
42:29naniniwalang malaki ang gagampan ng papel
42:31ng agarwood farming
42:32sa pagpigil ng poaching
42:34at pagkaubos ng mga puno sa gubat.
42:37Kung gusto natin ng sustainable na production ng agarwood,
42:41ang solution talaga is farming.
42:45Pero paliwanag nila
42:48sadyang mahigpit na mga patakaran
42:50pagdating sa lapnisan
42:52dahil nanganganib na itong maubos.
42:54At sakop din ang mga international convention
42:57na naggalagay ng regulasyon
42:59sa cross-border trade neto.
43:02Gayon paman,
43:03patuloy raw nilang isinasayos
43:05ang mga polisiya,
43:06patay na rin sa mga panawagan
43:08ng industriya.
43:09Well, kung sakali lang
43:11na may mga claims na mahirap,
43:14we are willing to hear them,
43:17makinig sa kanila
43:18at makonsider yung kanilang suggestion
43:21kung ano sa tingan nila,
43:22kung paano mapapagaan yung proseso.
43:25Bago ako umalis ng Mindanao,
43:34may isang lugar pa akong pinisita.
43:37Sinasabi nila na dito raw
43:39sa bayan ng Rosario,
43:40Agusan del Sur,
43:41patatagpuan ng
43:43posibleng pinakamalaking puno
43:45ng lapnisan sa buong Pilipinas.
43:47Akala ko nasa gitna ng gubat,
43:49pero eto,
43:50katabi lang ng highway,
43:51makikita mo na siya.
43:53Ang laki,
43:54at lalo pang espesyal itong puno na ito
43:56kasi nagkakaubusan na nga sa gubat.
44:07Ang mayari kasi dito noon,
44:08isang politiko yung mayor,
44:09so takot yung tao dito na putulin.
44:11So hindi ginalaw?
44:13Pag nakikita mo itong puno na ito,
44:15anong dumadaan sa isip mo,
44:16lalo yung kasaysayan mo na
44:18nagpuputol kayo ng ganitong klaseng mga kaway sa gubat?
44:20Na yung hinayang ako, sir.
44:22Kaya pinilit ko yung sarili ko
44:23na protektahan tong puno na itong.
44:24Hindi pwedeng angkininang sinuman
44:25hindi pwedeng angkininang sinuman
44:26sa isip mo
44:27ang lalo yung kasaysayan mo
44:28na nagpuputol kayo ng ganitong klaseng mga kaway sa gubat.
44:31Pag nakikita mo itong puno na ito,
44:32anong dumadaan sa isip mo?
44:33Lalo yung kasaysayan mo na
44:34ipuputol kayo ng ganitong klaseng mga kaway sa gubat?
44:35Ang hinayang ako, sir.
44:37Kaya pinilit ko yung sarili ko
44:39na protektahan tong puno na itong.
44:41To be continued,
44:49not the end of the night.
44:54It's enough to bring it to us all.
44:59If we can see it on our own,
45:02and see that we'll have to bring it to our top.
45:05Many people,
45:08are on the top of the mountain.
45:11Ako si Atom Arawlio. Magandang hapon.
45:41Ako si Atom Arawlio. Magandang.