Aired (June 22, 2025): Explore the biggest threats to wildlife habitats in the Philippines—and the ongoing efforts to protect and preserve them. Watch the full episode now!
00:03This is the healing island or mystical island.
00:08We are preparing to see
00:10the behaviors of the animals
00:13when it's dark.
00:30Today, we are starting to return
00:35to five birds in the wild.
00:38The monkeys are always a problem
00:40because they are in the wild
00:43and if we don't have them
00:46they end up in rescue centers
00:48like here in the wildlife we need.
00:50A misteryosa isla ng Sikohor
01:01may tinatago umanong ganda
01:03sa kanilang mahiwagang karanatan.
01:20We are here at Sikohor.
01:32Ito yung tinatawag na
01:33the healing island
01:34or mystical island.
01:35Since when we are here
01:37visitin na rin natin
01:39yung pinagmamalaking shoreline
01:41at yung coral reef.
01:43Sakay ng speedboat
01:50bumiyahi kami
01:51ng kalahating oras
01:52bago marating yung diving spot.
02:00Nasa halos dalawampung di pa
02:02ang lalim ng aming sisisirin.
02:08Bukod sa malilita isda,
02:10kapansin-pansin din
02:13ang matitingkad na kulay
02:15ng mga coral.
02:22Nakita ko na
02:23ang nagtatago rito
02:24ang isang banded secret
02:26o walu-walu.
02:40Sa Pilipinas,
02:44binasa ganitong walu-walu
02:46dahil sa paniniwalang
02:48posibleng
02:49mamatay
02:50ang taong natuklaw nito
02:52sa loob ng
02:53walong segundo,
02:54walong minuto
02:55o walong oras.
02:59Sa ngayon,
03:00ay wala pa raw
03:01anti-vino
03:02para gumaling
03:03sa tuklaw ng walu-walu
03:04ayon sa RITM.
03:05Ang mga walu-walu
03:10ay hindi basta-basta
03:11umakatake sa tao.
03:16Mahalaga lang na umiwas
03:17at huwag kawakan
03:18ang mga ito.
03:25Sa aming patuloy na paglangoy,
03:26isang mahiwagang tatpo
03:28ang aming nakita.
03:29Sa pagitan ng seaweeds
03:32o the move
03:34ng karakata,
03:37nakatago ang tungpok
03:38na itlog
03:39ng mga pusit.
03:52Maya-maya pa,
03:53nakakita ako ng
03:54kakaibang uri ng isda.
03:55Ito ang tinatawag
03:59na seahorse.
04:04Hindi gaya ng ibang mga isda,
04:06ang mga seahorse
04:07ay lumalangoy
04:08ng patayo.
04:12Dahil ito sa kanilang dorsal fins
04:14o paligpig
04:15na nasa likod
04:16na ginagamit nila
04:17para umusad.
04:25Kapansin-pansin din ang spikes
04:32o tusok
04:34sa kanilang katawan.
04:35Ginagamit naman nila ito
04:37bilang depensa
04:38sa kanilang kalaban.
04:43Ayon sa pinakahuling tala
04:45ng Project Seahorse
04:46of the Philippines,
04:47halos nasa limang milyong seahorse
04:49ang iligal na naibibenta taon-taon
04:51sa ibang bansa
04:52gaya ng China.
04:53Ginagamit daw ang mga ito
04:57para sa tradisyonal na medesina
04:59sa isla ng Sikahor.
05:03Patatagpuan umuno ang isda
05:05na ito.
05:11Relax na relax sa kanyang paglangoy.
05:13Pero magandaman sa paningin,
05:14hindi raw ito pwedeng kainin.
05:25Ito ang nakalalaso ng
05:27pepperfish o butete.
05:28Ang ganilang superpowers,
05:30may laso na tinatawag na tetrodotoxin.
05:40Isang kemikal na matatagpuan sa balat
05:42at laman loob ng mga butete.
05:44Sa tatlong beses na pagsisid ng aming grupo,
05:52namangha ako sa yamang dagat ng Sikahor.
05:56Sa Sikahor, makikita ang bakasyonistang
06:14sailfield lizard o ibid.
06:18Isang uri ng reptile na karaniwang
06:20makikita sa Pilipinas.
06:25Sa ganda ng talon,
06:28tila nahihiyang pumunta ang ibid.
06:30Takot sigurong masita sa kanyang pagbisita.
06:40Kaya, bumalik na lang siya sa kanyang lungga.
06:47Pag kagat ng dilim, bumalik ang aming grupo
06:50sa mga bahura.
06:52Ayon sa grupo ni Lamar,
06:53may ilang marine wildlife na mas aktibo sa gabi.
06:56Nagpe-prepare tayo para makita
06:58kung ano naman yung behaviors ng mga animals
07:01kapag madilim.
07:13Sa ilalim, dalawang pawikan agad
07:15ang nakita namin na tila naghahabulan.
07:23Kapansin-pansin din na may mga isda
07:25na may mga isdang sumusunod sa isang pawikan.
07:30Pusibling kinakain ng mga isda
07:32ang mga maliliit na microorganism na dumidikit
07:35sa katawa ng pawikan matapos itong kumain.
07:39Mutualism ang tawag dito.
07:43Nalinis na ang katawa ng pawikan.
07:46Nabusog pa ang isda.
07:47Kung may mga lamang dagat na aktibo sa gabi,
07:54may mga nila lang din na piniling magpahinga
08:00gaya ng Flying Gornard.
08:02Isang uri ng isda na nabubuhay sa mga tropical na bansa
08:05gaya ng Pilipinas.
08:06Tinawag itong Flying Gornard dahil sa malapad itong paligpig.
08:15Pero wala itong kapangyarihan na lupad at lumutang sa hangin.
08:21Maya-maya pa, isang nila lang ang nagpakitang ilas.
08:33Mapapatras ka sa talas ng kanyang mga sipit.
08:37Ito ang animo ni Hermit Crab
08:42na mukhang naghahari-hariyan sa mga coral.
08:46Maingat niyang binabantayan ang kanyang teritoryo.
08:50Dahil dito, naninirahan at kumukuha ng pagkain.
08:58Ayon sa eksperto, iligal na pangingisda
09:02gaya ng cyanide fishing at madaming turista
09:05sa lugar ang karanyang mga banta sa yamang tubig ng isla.
09:09The threats to the marine biodiversity of Sikibor
09:12can include the more general ones like global warming, ocean acidification,
09:18but also coastal development and pollution,
09:21and the over-cushing of more juvenile species of fish in the shallow waters,
09:27not having chance to be able to reproduce to restock the population.
09:31Although less common yung blast fishing,
09:34may mga ngalang-ngalang pwedeng insidente
09:35na pwedeng magkaroon ng long-term effects
09:38sa mga bahura at iba pang coastal habitats.
09:41Later on, baka maka-apekto din ang coastal development,
09:44mga resorts at iba pang infrastructure
09:47na sisira sa integrity ng baybayeng dagat.
09:49Pwede rin maka-apekto ang tinatawag natin na unregulated tourism activities
09:55kagaya ng pagpangkurahe sa mga bahura,
09:59mga snorkelers at divers na nasisipa o nasisira ang mga bahura.
10:04Patapos ang aming pagsisid?
10:07Grabe!
10:08Kakaiba yung mga nakita namin underwater.
10:11Ng ibang mga isda, nakita namin tulog na.
10:14Papahinga na, nagtatago.
10:16Ngayon may mga ibang aktibo.
10:17Kakakabawa ng mga crabs.
10:19Spanish dancer na napakalaki.
10:21The biggest I've ever seen.
10:25Ang dami pa kung paano-anong activities underwater.
10:29Tila isang mahika ang pagsisid sa kanilang targatan.
10:34Naramdaman ko ito kung bakit mahiwaga ang kanilang namang dagat.
10:40Iba talaga pag-dive sa gabi mas unusual doon sa mga nakikita natin sa umaga.
10:45At saka parang mas aware ka sa mga surroundings mo.
10:49Na dati hindi mo sila pinapansin.
10:50Ngayon, you would want to notice them.
10:53Kung nagbabalak mabisitahin at sisirin ang misteryosong isla ng Sigyor,
10:57mahalaga na marunong rumespeto sa mga buhay ilan na naninirahan dito.
11:03Dahil kung mawawala ito, hindi nito magagampanan ang kanilang tungkulin.
11:09Para mapanatiling mayaman ang biyaya ng kargatan,
11:13hindi lang para sa mga hayop,
11:15kundi na rin pati sa mga tao.
11:17Iba ang saya kapag malaya.
11:31Pero may ilang mga hayop na dahil sa di inaasahang sitwasyon,
11:40hirap makaranas nito.
11:41May mga bata at matatanda na naghahabulan
11:53lumalambitin sa alambre.
11:55Ang saya nila tingnan.
11:56Pero alam nyo ba na halos lahat na maunggoy dito ang dating alaga ng tao?
12:02Mula sa kanilang natural na tahanan, kinuha, nalagaan at pinalaki.
12:08Pero alam nyo ba na halos lahat na maunggoy dito ang dating alaga ng tao?
12:16Mula sa kanilang natural na tahanan, kinuha, nalagaan at pinalaki.
12:23Pero kapag malaki at nananakit na,
12:27ginadala ito sa mga pasilidad gaya ng Wildlife in Need.
12:32Ang maunggoy sa pasilidad,
12:34kailangan munang maibalik ang kailang wild animal instinct
12:38bago muling pakawalan sa gubat.
12:41Ang ating mga buhay ilang, gaya ng unggoy,
12:44ay nararapat lamang na sa gubat mamuhay.
12:48Sila ang nagbabalansi at nagpapanumbalik ng ganda ng ating kalikasan.
12:53Si Naroy, Johnstone, Lila, Coco at Kiko,
13:04handa na raw sa kanilang paglaya.
13:07Sila ang unang tropa na maunggoy na pakakawalan
13:10ng mga trained wildlife personnel ng Wynn
13:13matapos ang dalawang taong paghahanda.
13:16Tell me about this group of monkeys.
13:18Paano nyo sila pinili?
13:20Bawat isa sa monkey, yun po yung ginugrupo namin sila.
13:24Kung alin po yung compatible sa kanilang kasama,
13:26kung sino po yung gusto nilang mga kasama,
13:29yun po yung nagiging isang malaking grupo daw.
13:32Si Roy, isa sa mga sumalang sa pinakamatagal na rehabilitasyon.
13:37Dahil limang taon raw na naging alaga ng tao si Roy
13:40bago siya sinurender sa mga otoridad.
13:43Sa amin, nasa ano na siya?
13:45Isa't kalahating taon na po siya.
13:47Kapansin-pansin ang malaking ito katawan at matutulis ng ngitin.
13:52Takot din daw sa kanya ng iba pang maunggoy roon.
13:56Dahil dito, angat kay Roy ang katangian ng isang alpha male.
14:04Samantala, si Lila ang alpha female ng grupo.
14:07Palaging nakadikit sa kanya ang limang buwan niyang anak na si Marie.
14:14Katuwang ni Lila sa pag-aalaga kay Marie ang unggoy na si Darna.
14:19Cooperative parenting ang tawag sa ganitong estilo ng pag-aalaga sa mga batang unggoy.
14:24Sinisigurado nila na mabigyan ng sapat na proteksyon ang mga bata laban sa ibang unggoy na nasa kanilang grupo.
14:33Para magdala sa soft-release area, kailangang hulihin ang limang unggoy.
14:39Ang soft-release area ay nasa mismong lugar rin kung saan pakakawalan ang mga unggoy.
14:53Ngunit, nasa loob pa rin sila ng enclosure.
14:57Kinakailangan munang kasing ma-acclimatize ang mga unggoy sa lugar bago tuloy ang pakawalan.
15:04Meron po kaming positive saka negative na approach para sa kanila.
15:09Panguhuli po.
15:10Yung negative po namin, which is yung ika-catch na po sila.
15:14Ika-catching net.
15:15Yung ano naman po, positive naman po.
15:18Maglalagay po kami ng cage.
15:20Which is yung kusa silang papasok kasi may pagkain po sa loob ng cage.
15:24Iihilay na lang po.
15:26Apat ang nahuli gamit ang net.
15:28Pero mukhang iba ang balak ni Roy.
15:30Gusto niyang atang makipaglaro muna.
15:35At dito, at doon,
15:36sa mga alambre at bars ng enclosure para mawasan ang catching net.
15:49Mukhang pahirapan ang paghuli sa patayong alpha male ng bagong grupo na si Roy.
15:59Kumasok na siya sa trap cage.
16:02Pero talagang matalino ito.
16:07Naka-apat na balik pa siya bago na huli.
16:14Tapos mahuli ang limang ungoy.
16:20Dadalhin ito sa soft-release site para masanay sila sa lugar.
16:24Dito na po tayo sa may releasing site area namin ng monkey.
16:28Bubuhin lang po natin sila para sa loob ng ilang araw.
16:32Hindi i-stay ko sila sa loob ng kulungan.
16:34Tapos i-assist po namin sa susunod na araw kung may ibang group na po papaso sa may area.
16:40Ang temporary enclosure sa soft-release site ang magsisilbi nilang tahanan sa loob ng apat na araw bago tuluyang pakawalan.
16:50Dahil kinakailang muna nilang sanayin ang kanilang sarili sa lugar.
16:54Three months na po namin minomonitor yung area kung meron po ibang wild monkey.
16:59Tapos yung area po minomonitor namin kung saan may mga pagkain sila o source ng tubig.
17:05Malayo po siya sa kalsada o sa maraming dumadaan na sasakyan.
17:09At mga tao din po.
17:13Monkeys always a problem sa atin dahil kinakailangan natin sila sa wild.
17:18Pag hindi na natin sila kaya alagaan, they end up in rescue centers like here in the wildlife league.
17:27Samantala, iba ang kondisyon ni Chito.
17:30Nag-iisa o walang kasama sa kanyang enclosure.
17:33Si Chito po, yun po yung isa pinakamatagal po na hindi na po namin nalilis kasi alagaan po siya for 14 years na po bago po siya dinala dito sa shelter namin.
17:44Sinusubukan daw nilang ipakilala o ilagay sa grupo ng ibang unguay si Chito.
17:50Pero hindi na ito tinatanggap doon kaya inaaway at sinasaktan siya ng mga ito.
17:57At ayon sa pamunaan ng WIN, hindi na pwedeng maibalik sa wild si Chito.
18:02Hindi na po sa maroon mga pag-away, mga paglaban, lagi po siya yung nasusugatan. Marami na din po siya naging fracture.
18:12Makalipas ang apat na araw, muli naming binalikan ang mga unggoy bago tuloy ang pakawalan.
18:20So tayo, lalayo tayo because we want to teach them to be less exposed to humans so magtatago tayo.
18:28Pero tulong ako magtago ng mga food and then we will see their behavior of developing their skills again for hunting for food.
18:35Makikit na. Very nice behavior.
18:48Wow!
18:49Nandoon pa rin ang instinct ng mga unggoy at naglalakad na sila ng magkakasama bilang isang grupo.
18:58Iba yung release sa mga makaks. You know, we have time to observe them here.
19:03Tingin sila ng tingin sa taas. Parabang na-enjoy nila yung freedom.
19:09No more cage and surrounded by trees.
19:13Kung kanilang tinatapakan sa mga dead leaves, you know, it's good for their feet.
19:21Bilang veterinaryo, kakaiba ang saya na aking naramdaman para sa maunggoy.
19:26This is my first time to witness the release of makaks.
19:31You know, usually there are problems.
19:33What to do?
19:35We normally end up in rescue centers and hindi natin alam kung kailan sila i-release.
19:41Pero dito, sa wind, they made it possible.
19:46Nakakatuwang pagmasdan ang pagbabalik nila sa kanilang natural na tirahan at malaya.
19:54Maraming salamat sa panonood ng Born to be Wild.
19:57Para sa iba pang kwento tungkol sa ating kalikasan,
20:01mag-subscribe na sa JMA Public Affairs YouTube channel.
