00:00Coğrafyayla yakın ilgisi olmayan pek çok insan İran'ın denize kıyısı olduğunu bile bilmez.
00:05Oysa bu ülke tam 2500 kilometrelik bir sahil şeridine sahiptir.
00:10Kuzeyde Hazar Denizi'nde, güneyde de Basra Körfezi'nden Umman Denizi'ne kadar uzanan uzun bir kıyı hattı.
00:18Ancak ilginçtir, bu kıyı hattı boyunca tek bir büyük, dünya çapında tanınan kıyı şehri yoktur.
00:24Ne Dubai, Singapur ya da Şangay gibi gösterişli bir şehri var, ne de bir Karachi, Mombasa ya da Maskat gibi büyük bir liman kenti.
00:35İşte bu sebeple bilmez insanlar İran'ın kıyılarını.
00:38Dünya ticaretinin %90'ından fazlası deniz yoluyla gerçekleşirken, küresel enerji taşımacılığının kalbi Hürmüz Boğazı'na hakimken,
00:46İran bu büyük kıyı hattıyla sessiz kalmayı tercih etti.
00:50Peki neden?
00:51Bu sorunun yanıtı yalnızca bir haritada bulunmaz.
00:54Cevap, tarih kitaplarının sayfaları arasında, eski şiirlerin dizelerinde, ekonomik verilerin satır aralarında ve jeopolitik stratejilerin içinde gizlidir.
01:05İran'ın kıyı potansiyelinin önündeki ilk engel tabii ki doğadır.
01:10Ülkenin coğrafyası hem büyüleyici hem de zorludur.
01:14Haritaya bakıldığında Hazar Denizi kıyıları ilk bakışta umut verici görünebilir.
01:18Ancak bu bölge Elburs Dağları'nın gölgesindedir.
01:22Dağlarla deniz arasındaki daracık bir şerit şehirleşme için kalmış tek alandır.
01:27Bu şeritse sık sık yaşanan heylanlar, bataklık, zemin ve yüksek nem gibi nedenlerle geniş ölçekli yerleşimlere elverişli değil.
01:36Elbette burada Reşt ve Bender Enzeli gibi hareketli şehirler var.
01:41Bu şehirler yerel ölçekte canlı ticaret ve sosyal yaşam sunar.
01:45Ancak demografik büyüklükleri ve altyapı kapasiteleri, onların kıyısında bulunduğu Hazar Denizi'nin incisi Bakü gibi bir metropol yapmaya yeterli değildir.
01:54Dağlar bataklık ve deniz arasında sıkışmış bir potansiyel söz konusudur.
01:59İran'ın güney kıyıları ise kuzeye kıyasla coğrafi olarak bambaşka bir yapıdadır ama en az kuzeydeki kadar zorlu bir manzara sunar.
02:08Basra Körfezi ve Unvan Denizi boyunca uzanan sahil şeridi ilk bakışta sıcak iklimi ve genişliğiyle dikkat çeker.
02:15Ancak bu bölge insan yerleşimine direnç gösteren bir coğrafya sahiptir.
02:20Yaz aylarında dayanılmaz derecelerden sıcaklıklar, insan sağlığını ve yaşam kalitesini zorlayacak seviyelere ulaşır.
02:27İçme suyu kaynaklarının neredeyse hiç olmaması, yaşamı sadece zorlaştırmakla kalmaz, aynı zamanda pahalı teknolojik çözümler gerektirir.
02:35Su arıtma sistemleri veya deniz suyunun tuzdan arındırılması gibi yöntemler yüksek enerji tüketimi ve önemli altyapı yatırımları gerektirdiğinden geniş çaplı yerleşimlerin önünü tıkar.
02:47Bunun da ötesinde güney kıyılarının büyük bölümü kayalık ve kurak bir yapıya sahiptir.
02:53Yerleşim ve yapılaşma açısından gereken düz araziler oldukça sınırlıdır.
02:57Karşı kıyısında bulunan Birleşik Arap Emirlikleri, Katar ve Bahreyn gibi ülkelerin faydalandığı geniş, kumlu ve inşaata uygun kıyı alanları İran'ın güney sahillerinde nadiren bulunur.
03:10İran da Türkiye gibi bir deprem ülkesidir.
03:13Güney kıyıları aktif fayatları üzerinde yer aldığından her zaman büyük depremlerle karşı karşıya kalma riski var.
03:19Bu da insanları korkutan, inşaat maliyetlerini arttıran ve yatırımcıları caydıran unsurlar oluşturur.
03:25Başka bir ifadeyle doğa burada şehri unutun dercesine engel olur.
03:30İran'ın kıyıya sırtını dönmesinin bir diğer nedeni tarih boyunca izlediği stratejik yönelimdir.
03:37Pers İmparatorluğu gücünü denizlerden değil karadaki yollar üzerinden almıştır.
03:42Doğuyla batıyı birbirine bağlayan ipek ve baharat yolu üzerinde yükselen imparatorluk şehirlerini içeride inşa etti.
03:48Bu nedenle bugün bile büyüleyici bir yer olan İsfahan gibi bir iç şehir hem siyasi hem ekonomik anlamda bir başkenti haline geldi.
03:58Tebriz, Şiraz, Rey gibi şehirler ipek ve baharat yolunun canlı damarlarına bağlanarak ticaret, kültür, bilim ve zanaatin merkezleri haline geldi.
04:07Deniz ise bu tabloda yalnızca bir sınır çizgisi geçilmesi gereken bir kenar olarak kaldı.
04:13Hatta bazen de bir tehdit olarak görüldü.
04:16Hiçbir zaman merkez olmadı, cazibe odağı haline gelmedi.
04:20Zaman ilerledikçe dünya değişti.
04:22Özellikle Batı Avrupalı devletler çoğunluğu Müslümanların elinde olan dünyanın ana ticaret yolları ipek ve baharat yolunu kırmak için denizlere açıldılar.
04:32Portekizliler, Hollandalılar, İngilizler okyanusları aşmaya, uzak kıtalarda koloniler kurmaya başladılar.
04:3915. yüzyılda dünya deniz üzerinden yeniden şekilleniyordu.
04:44Denizde tarihi değiştiren gelişmeler yaşanırken bugünkü İran'ın öncüleri olan tarihteki devletler içe dönük kaldı.
04:52Bunun temelinde sadece teknik edersizlikler değil, tarihsel olarak denize mesafeli duruş da vardı.
04:58Çünkü kıyılar, özellikle Basta Körfezi çevresi, sömürgeci güçlerin saldırılarına açık ve savunmasızdı.
05:05Limanlara yatırım yapmak, risk almak anlamına geliyordu.
05:08Oysa içerideki şehirleri büyütmek hem daha güvenliydi, hem de tarihsel geleneğe uygundu.
05:14Kaçar ve Pehlevi dönemlerinde bile bu eğilim değişmedi.
05:18Tarih boyunca şekillenen bu kara merkezli vizyon, İran'ın jeopolitik stratejisinin temelini oluşturdu.
05:2420. yüzyılda denize kıyısı olan ülkeler liman kentleriyle büyüyüp güçlenirken,
05:30İran sadece demiryolları ve otoyollarla iç şehirleri birbirine bağlamaya çalıştı.
05:34Limanlar ise yalnızca ithalat-ihracat için kullanılan lojistik noktalar olarak kaldı.
05:40Hiçbir zaman kentsel yaşamın kalbi olamadılar.
05:43Tüm bu tarihsel ve coğrafi tercihler zamanla İran'ın kültürel yapısına da işledi.
05:50İranlılar için deniz kıyıları değil, dağlar, vadiler ve bahçeler yaşamın ideal mekanları oldu.
05:56Eski Fars şiirlerini okuduğunuzda sayfalar boyunca gül bahçelerinden, nar ağaçlarından, serin dağ yamaçlarından söz edildiğini görürsünüz.
06:04Ancak deniz bu şiirlerde neredeyse hiç yoktur.
06:08Ne bir özlem ne de bir hayranlık.
06:10Oysa aynı dönemde örneğin Yunan şiirinde ya da İngiliz edebiyatında deniz bir tutku, bir özgürlük simgesi,
06:18bazen bir düşmandır ama mutlaka bir karakterdir.
06:21İran içinse deniz çoğu zaman suskun bir ufuktur.
06:26Bu kültürel eğilim günlük yaşama da yansımıştır.
06:28Ünlü İranlı yönetmen Naşkar Ferhadi'nin meşhur filmi Eli hakkında da bir grup arkadaş Hazar Denizi kıyısına tatile gitselerdi,
06:37İranlılar için yaz tatili genellikle deniz kenarına yüzmek ve bronzlaşmak değil,
06:42serin yaylalarda, göl kenarlarında ya da orman köylerinde doğayla iç içe vakit geçirmek anlamına gelir.
06:49Tabii bunda ülkedeki yönetim tarafından da yatılan katı bir din temelli yaşam tarzı da önemli.
06:55Bu nedenle kıyı şehirleri halk için bir hayal değil,
06:59genellikle geçici uğraklar, zorunlu görev noktaları ya da lojistik merkezler olarak algılandı.
07:06İran yaklaşık yarım yüzyıldır dalgalı bir ekonomik iklim içinde yaşıyor.
07:111979'daki devrim sonrası uygulanan politikalar,
07:14batı ile olan ilişkilerin gelilmesine ve buna bağlı olarak kapsamlı ekonomik yaptırımların devreye girmesine neden oldu.
07:21Bu yaptırımlar, İran'ın küresel finans sistemine erişimini büyük ölçüde kısıtladı.
07:26Yabancı yatırımcılar, kıyı şehirlerinde büyük projeler gerçekleştirmek şöyle dursun,
07:32çoğu zaman ülkeye adım atmakta bile tereddüt etti.
07:35Oysa günümüzde Dubai, Doha ya da Singapur gibi kıyı metropolleri tam da bu dış yatırım ve küresel entegrasyon sayesinde doğup serpildi.
07:43Bu süreçte İran'ın sahip olduğu petrol ve gaz kaynaklarının gelirleri büyük ölçüde iç ihtiyaçlara ve mevcut altyapıya yönlendirildi.
07:52Kıyı şehirleri büyük projelerin değil, acil lojistik ve enerji ihtiyacının karşılandığı yerler olarak kaldı.
07:59Karşı kıyılarında bulunan Dubai, Katar veya Abu Dhabi örneklerinde olduğu gibi,
08:04yarı bağımsız ekonomik bölgeler yaratmak ve küresel sermayeyi cezbedecek,
08:08serbest ticaret alanları kurmak İran'ın yönetim modeline ve siyasi önceliklerine uygun değildi.
08:15Bu sebeple Bender Abbas gibi limanlar sadece ihracat noktaları olarak işlev gördü,
08:20turizm, teknoloji ya da kültür merkezlerine dönüşemediler.
08:25Ayrıca İran'ın kıyı şeridi özellikle Hürmüzboğazı çevresi jeopolitik açıdan son derece hassas bir noktada yer alıyor.
08:32Körfez'deki askeri yığınaklar, diplomatik gerginlikler ve bölgesel çatışmalar,
08:37bu kıyıları bir cazibe merkezi olmaktan çok potansiyel kriz alanları haline getiriyor.
08:44İran'ın Basra Körfezi boyunca uzanan komşularına bakıldığında,
08:48aynı sahil hattının nasıl dünya çapında metropolere dönüştürüldüğünü görmek mümkün.
08:53Dubai, 1990'larda küçük bir balıkçı kasabası iken,
08:57bugün gökdelenleri, yapay adaları ve dünya standartlarında altyapısıyla bir küresel merkez.
09:03Abu Dhabi, Doha, hatta Kuveyt gibi şehirler bile kıyılarını birer vitrin haline getirmeyi başardılar.
09:10Bu başarıların arkasında sadece doğal avantajlar değil,
09:13stratejik vizyon, cesaretli yatırımlar ve küresel entegrasyon politikaları var.
09:18İran ise aynı denizin karşı kıyısında dünyaya kapalı, sessiz ve hareketsiz durmayı tercih etti.
09:25Fark sadece ekonomik değil, zihinsel ve politik bir faktı.
09:29Yine de her şey sona ermiş değil, Bender Abbas'taki Çabahar Limanı,
09:34geleceğe dair umutları canlı tutan en önemli örnek.
09:37Umman denizi kıyısında Hindistan ve Orta Asya'ya açılan bu liman, İran'ın güneydoğu kapısıdır.
09:43Stratejik olarak Çin ve Hindistan gibi büyük güçlerin ilgisini çeken bir noktada yer alır.
09:48Eğer bürokratik engeller kaldırılır, yatırımlar hızlandırılır ve siyasi istikrar sağlanırsa,
09:54Bender Abbas yalnızca bir liman için yaşayan bir şehir değil, bir kentsel kalkınma modeli haline gelebilir.
10:01Ayrıca iklim dostu şehircilik, yenilenebilir enerji yatırımları,
10:05sürdürülebilir su teknolojileri gibi alanlarda sağlanacak ilerlemeler,
10:09İran'ın kıyılarını yaşanabilir kılabilir.
10:12Zor doğa koşulları teknolojiyle dengelenebilir.
10:15Kültürel dönüşüm de zamanla mümkün.
10:18Yeni nesiller, dünyayla daha fazla etkileşim içinde oldukça,
10:22deniz hayatı ve sahil yaşamı İranlıların hayal dünyasında daha çok yer bulabilir.
10:28İran'ın kıyıları sessizdir ama boş değildir.
10:31Tarihin, coğrafyanın, kültürün ve politikanın ördüğü bu sahil şeridi hala muazzam bir potansiyel barındırır.
10:39Bu potansiyel harekete geçerse, bir gün İnan kıyılarında yeni şehirler doğabilir.
10:44Hatta dünya haritasında yepyeni noktalar parlar.
10:48Ama o zamana kadar bu 2500 kilometrelik sahil şeridi büyük bir soruyla baş başa kalmaya devam edecek.
